ŞİŞLİ ATÖLYESİ

Mehmet Ali BÜYÜKPARMAKSIZ

Osmanlı Devleti’nin 18. yy’da muharebe gücü zayıflamış ve toprak kayıpları yaşamaya başlamıştır. Bu dönemde Osmanlı Devleti’nin birçok alanda zayıflamış olması askeri ve eğitim alanlarında reformlar yapılmasını gerekli hale getirmiştir. Ordunun modernleşmesine yönelik yapılan reform hareketleri, güzel sanatlar alanında da kendini göstererek özellikle askeri okullarda verilen sanat eğitimi sayesinde, asker ressamlar ortaya çıkmış ve bu ressamlar başarılı eserler ortaya koymuşlardır. II. Meşrutiyet’in ilanından sonra batılılaşma süreci başlamış ve bu süreç ile birlikte birçok ressam, sanat eğitimi almak üzere Avrupa’ya gönderilmiştir. Bu ressamlar; İbrahim Çallı, Avni Lifij, Namık İsmail ve Nazmi Ziya Güran gibi isimlerden oluşmuş ve Jena-Paul Lourens, Fernand Cormon ve Albert Laurens’ın atölyelerinde eğitim alarak bilgi ve tecrübelerini geliştirmişlerdir. Sanat eğitimi için Avrupa’ya gönderilen bu öğrenciler (İbrahim Çallı, Namık İsmail, Nazmi Ziya Güran, Hüseyin Avni Lifij) Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla yurda dönmüşlerdir.

Asker ressam olan ve yurda dönen bu sanatçılardan bazıları, cepheye savaşmak için gönderilmiş cepheye gönderilmeyenler ise İstanbul’da kalmıştır. Birinci Dünya Savaşıyla büyük bir çöküntü yaşayan halk üzerindeki olumsuz etkileri en aza indirerek milli ve manevi değerleri yüceltmek için sanatçılara, savaş ve kahramanlık konularında eserler üretmesi konusunda dönemin istihbarat başkanı Seyfi Paşa’dan yardım istenmiştir. O dönemde ressam ve sanat tarihçisi olan Kadıköy Belediye Müdürü Celal Esad Arseven’in çabaları önemlidir. Celal Esad Arseven’in önerisiyle Harbiye Nazırı Enver Paşa, İstanbul’un Şişli semtinde 1914 kuşağı (Çallı) sanatçılarından oluşan (İbrahim Çallı, Feyhaman Duran, Namık İsmail, Hikmet Onat, Nazmi Ziya Güran, Ruhi Arel, Hüseyin Avni Lifij, Sami Yetik, Ali Sami Boyar ve Ali Cemal Beyrutlu gibi ressamların bir araya geldiği) Şişli Atölyesinin kurulma emrini vermiştir. Şişli Atölyesi’nde 1914 Çallı kuşağı ressamlarıyla birlikte Şevket Dağ da yer alır. Şişli Atölyesi, eskiden Şişli-Kâğıthane caddesinde yer alan boş bir arsanın üzerinde (Bulgar Çarşısı) günümüzdeki adıyla Silahşorlar Caddesi’nin girişinde kurulmuştur.

Şişli Atölyesi ressamlarından Sami Yetik ve Mehmet Ali Laga, Birinci Dünya Savaşı’na katılarak cephede hem savaşmış hem de yaptıkları eskizler ile Şişli Atölyesi ressamlarının oluşturduğu resimlere katkı sağlamışlardır. Şişli Atölyesinde sanatçılar, cephelere götürülerek milli heyecanlarının üst düzeye çıkarılması sağlanmış ve savaşın atmosferinin ilk elden gösterilmesine çalışılmıştır. 1915-1916 yılları arasında gerçekleşen “Çanakkale Deniz ve Kara Savaşları” nda (Birinci Dünya Savaşında Gelibolu Cephesi) gösterilen başarıların etkisiyle Şişli Atölyesi ressamları, Osmanlı Devleti’nin propaganda faaliyetleri kapsamında Türk ordusunun kahramanlıklarının yanı sıra savaşın dehşeti ve acı gerçekliğini, askerlerin günlük hayatlarından kesitler sunarak objektif bir gözle, insani bir duyarlılıkla resmetmişlerdir. Şişli Atölyesi ressamları, Birinci Dünya Savaşı’nın zorlu koşulları sebebiyle resim araç ve gereçlerini temin etmekte zorlanmışlardır. Bu dönemde savaş ve kahramanlık konularında eser üretebilmeleri için Şişli Atölyesi ressamları himaye edilmiş ve bu malzemelerin temini için yoğun bir çaba harcanmıştır. Bu bağlamda Şişli Atölyesi ressamlarının gerçekçi çalışabilmeleri ve sergiye hazırlanmaları için Miralay Seyfi Bey’in önemli katkılarıyla Almanya’dan resim malzemeleri getirtilmiş, film stüdyosunu andıran bir set oluşturulmuş, ressamlara model olması için askeri kıyafetleri ile bir manga asker, atları ile birlikte süvariler, top arabası ve teçhizat vb. savaş araç-gereçleri Şişli Atölyesinin hizmetine sunulmuştur.

Şişli Atölyesi ressamları, savaşın olumsuz etkilerini insanlığa göstermek adına büyük boyutlu tuvallere kurguladıkları figüratif kompozisyonlarda ilk kez canlı modelden çalışmışlardır. Fransız Empresyonizminin etkilerinin görüldüğü 1917 yılında faaliyete geçen Şişli Atölyesi (Harbiye Nezareti Resim Atölyesi) ressamları; genelde savaş sahnelerini, savaşın hüznünü, şiddetini ve acımasızlığını, cesaret ve kahramanlık konularını, kağnı ile cephane taşıyan kadınları ve mektup okuyan askerleri tema olarak tuvallerine yansıtmışlar, millî bilincin oluşumuna katkı sağlamışlardır. Şişli Atölyesi ressamları, savaş ve kahramanlık temalı resimlerin yanı sıra toplumsal olayları, günlük yaşamdan kesitleri ve İstanbul manzaralarını betimleyen resimler de yapmışlardır.

8 Eylül 1917 tarihinde kendisi de ressam olan Veliaht Abdülmecit Efendi, Şişli Atölyesini ziyaret etmiş ve İbrahim Çallı’nın “Topçu Bataryası” eserinin önünde saray fotoğrafçısı Abdullah Biraderler tarafından “Mehmet Ruhi Arel, Ali Cemal, Abdülmecit Efendi, Namık İsmail, İbrahim Çallı, Hikmet Onat, Sami Yetik, Ali Sami Boyar ve asker üniformalı modeller” fotoğrafı çekilmiştir. Veliaht Abdülmecit Efendinin de aralarında olduğu bu fotoğraf, Şişli Atölyesinin Harbiye Nezareti tarafından desteklendiğini göstermektedir.

Propaganda faaliyetleri kapsamında kurulan Şişli Atölyesi ressamlarının eserlerinden oluşan sergilerin Viyana ve Berlin’de açılması planlanmıştır. Şişli Atölyesi ressamlarının eserlerinden oluşan ve daha sonra bu atölye dışındaki ressamların da katılımlarıyla 1917 yılının sonunda Galatasaraylılar Yurdunda “Savaş Resimleri ve Diğerleri” adıyla bir sergi açılır. Daha sonra 1918 yılının başında Galatasaray Sergileri adında ve ardından da Veliaht Abdülmecit Efendi’nin de bir eserinin yer aldığı Viyana’da sergi açılışları yapılır. Şişli Atölyesi ressamları tarafından yapılan eserlerin Türk resim sanatında önemli bir yeri olduğu söylenebilir. Özellikle Galatasaray Yurdunda sergilenen Savaş Resimleri ve Diğerleri ile Viyana Sergisi’nde üretilen eserlerin 1914 Çallı Kuşağı sanatçılarının Avrupa’dan aldıkları sanat eğitimlerini ve anlayışlarını görmek açısından önemlidir. Viyana Üniversitesinin balo salonunda gerçekleştirilen Viyana sergisinde Şişli Atölyesi ressamları tarafından yapılan savaş resimlerinin dışında farklı konulardan oluşan eserler de yer almıştır. Viyana Sergisi, Çağdaş Türk resim sanatının uluslararası alanda ve Avrupa’da düzenlenen ilk sergi olma özelliğine sahiptir.

Viyana sergisi kataloğunda yer alan eserlerdeki göstergeler incelendiğinde 17 eserin Şişli Atölyesi ressamları tarafından Gelibolu cephesini resmettikleri anlaşılmaktadır. İbrahim Çallı’nın “Siperde Şafak” ve “Siperde”, Hikmet Onat’ın “Ev’den Mektup”, Sami Yetik’in “İsmail Tepe Savaşı”, Ali Cemal Benim’in “Yasak” ve “Maydos’ta”, Mehmet Ruhi Arel’in “Düşman Kaçtıktan Sonra” ve “Triptik”, Mehmet Ali Laga’ya ait “Çanakkale’de Üzüm Bağı”, “Çanakkale’de Harabe”, “Çanakkale’de Camii”, “Ulupınar” ve beş adet “Çanakkale Boğazı” isimli eserlerin Gelibolu Cephesini konu aldığı söylenebilir. Berlin’de de açılması planlanan sergi, savaş sebebiyle düzenlenememiş olup buraya gönderilen eserler, uzun bir zamandan sonra Hikmet Onat’ın çabalarıyla yurda getirilebilmiştir. Bu eserlerden 56 tanesi Maarif Vekaleti ile yapılan anlaşma ile İstanbul Resim ve Heykel Müzesi koleksiyonuna bağışlanmıştır.

Şişli Atölyesi, sanat ve propaganda yolu ile batılı devletlere karşı ilk kez bir araya gelen Çağdaş Türk Sanatında önemli bir oluşumdur. Şişli Atölyesi ressamları, savaş ve kahramanlık temalı büyük ebatlı tuvallerde oluşturdukları kompozisyonlar ile Türk resmini uluslararası alanda temsil etmişlerdir. Çağdaş Türk resminin oluşmasına öncülük eden bu atölyede yer alan ressamların farklı tarz ve üsluplarda eser üretmeleri sağlanmıştır. Ayrıca hareketli sahneler ile empresyonist bir tarzda kurguladıkları büyük boyutlu tuvallerde monokrom etkiler görülür.  Çağdaş Türk resim sanatında eserlerde toplumsal konuların yer alması ve teknik olarak kompozisyonlarda birden fazla figür kullanımı Şişli Atölyesiyle resim sanatına girmiştir.

Şişli Atölyesi ressamlarının zorlu koşullarda üzerlerine düşen misyonu yerine getirerek, Osmanlı toplumunun moralini yükselttikleri ve milli bilincin oluşumuna katkı sağladıkları söylenebilir. Şişli Atölyesi ressamları, savaş ortamında yaşananların halka resim yoluyla anlatılmasını sağlamış ve iletişimin olmadığı ya da çok zor olduğu bir dönemde toplumu bilinçlendirmişlerdir. Şişli Atölyesi ressamları tarafından oluşturulan figüratif eserler, Çağdaş Türk resminin önemli bir basamağıdır. Şişli Atölyesi ressamları tarafından oluşturulan kompozisyonlar hem batıdan alınan sanat eğitiminin hem de savaş ve kahramanlık konularının ressamlar tarafından nasıl özgün bir şekilde yorumlandığını göstermesi açısından önemlidir. O dönemde Osmanlı Devleti sanatı, propaganda aracı olarak kullanmış ve özellikle yurt içinde ve Viyana’da açılan sergiler yoluyla devletin ideolojileri önce halka sonrasında uluslararası kamuoyuna gösterilmiştir.

 

Kaynakça

Ağaroğlu, Salih. “At İmgesinin Plastik Çözümlemesi: Şişli Atölyesi Örneği”. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Akdeniz Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Antalya 2019.

Büyükparmaksız, Mehmet Ali ve Fahrettin Geçen. Çağdaş Türk Resim Sanatı ve Güncel Yaklaşımlar. Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2023.

Ersay Yüksel, Ayşe. “I. Dünya Savaşı Yıllarında Osmanlı Devleti’nde Modern Sanatlar”. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi. 2021, Sayı: 20(77); 441-462.

Gezgin, Ümit. “Çallı Kuşağı Sanatçılarında Empresyonist Sanat Akımının Etkileri Üzerine”. International Journal of Interdisciplinary and Intercultural Art. 2023, Sayı: 8 (16); 114-128.

Giray, Kıymet. Ankara Resim ve Heykel Müzesi Başyapıtlar. C.I, Ankara: İMAK Ofset Basım Yayın, 2020.

Gören, Ahmet Kamil. “Yenileşme Döneminden Cumhuriyet Dönemine Türk Resim Sanatının Evreleri”. https://www.altayli.net/yenilesme-doneminden-cumhuriyet-donemine-turk-resim-sanatinin-evreleri.html, 2020. (Erişim Tarihi: 06.10.2025)

İnan, Ömer. “Cumhuriyet Dönemi Türk Resim Sanatında Toplumsal İçerikli Figüratif Resmin İncelenmesi”. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, İstanbul 2019.

Ocak, Eda. “Hüseyin Avni Lifij’in Yapıtlarında Paris ve İstanbul Sanat Çevrelerinin Etkisi”. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2020.

Keskin, Candaş. “I. Dünya Savaşı ve Sonrası Türkiye’de Kültür Sanat Ortamı ve Türk Resmi”. Gazi Akademik Bakış. 2014, Sayı: 7 (14), 263-279.

Renda, Günsel. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İstanbul’da Batı Tarzında Resim: Yeni Denemeler, Yeni Teknikler. Antikçağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. 2015, C.VII, 402-421

Şimşek, Serap. Kore Savaşçıları ve Hamâset. Cumhurbaşkanlığı Sanat Koleksiyonu I. Cumhurbaşkanlığı Yayınları. İstanbul: Mas Matbaacılık, 2014.

Tansuğ, Sezer. Çağdaş Türk Sanatı. (8. Baskı), İstanbul: Remzi Kitabevi. 2008.

Yasa Yaman, Zeynep. Ankara Resim ve Heykel Müzesi. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Sanat Eserleri Dizisi 486. Ankara: Sistem Ofset Basın Yayın, 2012.

Yavaşca, Mert. Gelibolu Cephesi’ni Resmetmek Osmanlı Kültürel Kimliğinin Yeniden İnşasında Şişli Atölyesi ve Viyana Sergisi. Sanat ve Tasarım Perspektifinden Çanakkale İzlenimleri, Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, 137-148, 2023.

Yavaşca, Mert. “Türk Resim Sanatı’nda Çanakkale Savaşları”. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çanakkale 2010.

 

Atıf

Büyükparmaksız, Mehmet Ali. “Şişli Atölyesi”, Çanakkale Savaşları Ansiklopedisi, Ed. Murat Karataş, İstanbul: Çanakkale Savaşları Enstitüsü Yayını (ISBN: 978-605-80897-7-8), 2025.

Mehmet Ali Büyükparmaksız, “Şişli Atölyesi”, Çanakkale Savaşları Ansiklopedisi, Ed. Murat Karataş, Çanakkale Savaşları Enstitüsü Yayını (ISBN: 978-605-80897-7-8), İstanbul 2025.