ŞEVKİ PAŞA TAHKİMAT HARİTALARI

Murat KARATAŞ

Çanakkale Savaşları sonrasında, savaş alanlarını tüm detaylarıyla belgelemek amacıyla 1916 yılında hazırlanmış olan Çanakkale Tahkimat Haritalarının tamamını ifade etmektedir. Bu haritalar, Türk haritacılık tarihinin en müstesna ürünleri arasında yer almakla birlikte bir muharebe alanının savaş sonrasında belgelenmesi anlamında dünyadaki belki de ilk örneği olma özelliğini taşımaktadır. Olağanüstü kültürel mirasın değerli yapı taşlarından biri olan bu haritaların yapım süreci, Osmanlı İmparatorluğu’nun modernleşme çabaları ve Birinci Dünya Savaşı’nın getirdiği zorlu şartlar altında şekillenmiştir.

Osmanlı Haritacılığı için modernleşme süreci, 19’uncu yüzyılın son çeyreğinde başlamıştır. Bu dönemde, özellikle Kiepert tarafından hazırlanan 1/250.000 ölçekli sekiz paftadan oluşan Batı Anadolu haritaları, Sultan İkinci Abdülhamid’e hediye edilecek kadar kıymetli görülmüştür. Modern Türk haritacılığının ilk adımları, 1880 yılında Erkân-ı Harbiye’ye bağlı bir şube olarak kurulan “Harita ve Fen Şubesi” ile atılmıştır. Bu şube, her ne kadar başlangıçta harita üretimi gerçekleştirememiş olsa da harita üretim metotları üzerine çalışmalar yürütmüştür. Modernleşme yolunda atılan yeni bir adım ise Meşrutiyet yıllarında 1909 yılında kurulan “Harita Dairesi” olmuştur. Harita Dairesi, bir yandan kendi bünyesinde harita alım işleriyle ilgilenecek bir komisyon kurmuş diğer yandan da çeşitli ölçeklerde haritalar üretme kararı alarak bu amaçla gerekli malzeme alımına başlamıştır.

Harita Dairesi Başkanlığı görevine 1912 yılında Kurmay Albay Mehmet Şevki (sonradan Şevki Paşa) getirilmiştir. Şevki Paşa, göreve gelir gelmez hızla harita üretimi işine odaklanmıştır. Başlangıçta Rumeli, Anadolu, Suriye ve Irak bölgelerinin 1/50.000 ölçeğinde haritalarının yapımına başlanmıştır. Ancak Balkan Harbi’nde yaşanan toprak kayıpları ve İstanbul’a yakınlığı nedeniyle Rumeli bölgesi, özellikle de Çanakkale Boğazı dahilindeki topraklar, daha büyük önem kazanmış ve bu bölgelerin haritalarının ölçeği 1/25.000’e büyütülmüştür.

Bu haritaların yapımında teknik olarak, başlangıç meridyeni olarak Ayasofya’nın kubbesinden geçen meridyen kabul edilmiş ve Fransız askerî haritalarının çiziminde kullanılan Bonn Projeksiyonu yöntemi uygulanmıştır. Çalışmalar, vektörel harita üretimini hedeflemiş olup açı ve uzunluk ölçümleriyle gerçekleştirilmiştir. Arazide, harita ve plan çıkarma aracı olan plançete kullanılmış; plançetenin geometrik ölçümleri, fotoğraf çekme yöntemiyle desteklenerek askerî haritalama yapılmıştır.

Çanakkale’deki ilk çalışmalar 1913 yılında, Çanakkale Askeri Hastanesi’nin yakınında başlamıştır. Gerekli ön hazırlıkların tamamlanmasının ardından 1914 yılının Mart ayında tam kapasiteli çalışmalara geçilmiştir. Ne var ki Ağustos ayında ilan edilen genel seferberlik, bu çalışmaları kesintiye uğratmış; Erkân-ı Harbiye, Harita Komisyonu subaylarının tamamını çeşitli askerî birliklere dağıtmıştır. Ancak Çanakkale Boğazı’nın stratejik önemi olağanüstü artınca Çanakkale Müstahkem Mevki Komutanlığı, bölgenin haritalarına olan acil ihtiyacı belirtmiştir. Bu gereklilik üzerine Erkân-ı Harbiye Harita Şubesi’nin talebiyle, cephede görevlendirilen Harita Komisyonu subaylarının bir kısmı tekrar Harita Şubesi’nin emrine verilmiştir. 1914 yılının Kasım ayında yeniden çalışmaya başlayan Harita Komisyonu’nun topoğraf subayları, 1915 yılının Şubat ayına kadar özellikle düşman saldırısının beklendiği alanlara dair arazide çalışmalarını dur durak bilmeksizin sürdürmüştür.

Görevli topoğraf subayları, düşman savaş gemilerinin ateşleri altında bile çalışmaya devam ederek sekiz adet 1/25.000 ölçeğindeki paftayı tamamlamışlardır. Bu 1914 yılı çalışmalarında üretilen paftalar şunlardır: Anafartalar, Kurucadere, Bigalı, Damlar, Çanakkale, Seddülbahir, Kirte ve Erenköy. Bu paftalardan Anafartalar, Kurucadere, Damlar, Çanakkale, Seddülbahir ve Kirte, Çanakkale Savaşları’nın fiilen yaşandığı alanları kapsarken geriye kalanlar savaş alanlarının ikmal bölgelerini oluşturmuştur.

Anadolu yönünde Çanakkale ve Kumkale’yi; Gelibolu Yarımadası yönünde ise Eceabat, Anafartalar ve Seddülbahir arasındaki bölgeleri içeren bu sekiz pafta, 25 Nisan 1915 tarihindeki amfibi harekât öncesinde büyük bir gayretle bitirilmiştir. Haritalar hemen baskıya gönderilmiş ve amfibi harekâtın hemen ardından Türk ordusuna yetiştirilmiştir.

Muharebelerin ilk günlerinde detaylı haritalar mevcut olmadığı için yerli halktan askerler, kılavuz olarak vazifelendirilmiştir. İzzettin Çalışlar, bu durumu “Biz Çanakkale Muharebesine haritasız başlamıştık. Şibh-i cezirenin muntazam 1/50 ve 1/25 bin mikyasında haritaları bir iki ay sonra gelmişti” sözleriyle ifade etmiştir. Gerçekten de Şevki Paşa’nın bu haritaları, muharebe eden birliklerin eline 30 Nisan 1915 tarihinde ulaşmıştır. Bu tarihte Arıburnu Kuvvetleri Komutanı olan Yarbay Mustafa Kemal (ATATÜRK), komuta ettiği alay komutanlarına bu haritalardan göndermiştir. Mustafa Kemal, 57’nci Alay Komutanı Hüseyin Avni Bey’e 30 Nisan 1915 tarihli yazısında, “Muhârebe ettiğimiz sâhayı gösterir, kolordu kumandânlığından gönderilen 1/25.000 mikyâsındaki haritalardan ikişer nüsha gönderdim” bilgisini vermiştir.

Bu 1/25.000 ölçekli yeni haritalar, o güne kadar kullanılan kroki ve haritalara göre oldukça kullanışlı bulunmuştur. İlk günlerin karışık arazi verileri, bu haritalar sayesinde netleşmiştir. Amfibi harekâtın başlamasından sadece 5-6 gün sonra, bu haritaların birim komutanlarına ulaştırılmasıyla yaşanan sıkıntıların büyük kısmı çözülmüş, birlikler ilk kez çevrelerini net olarak anlayacakları bir haritaya kavuşmuştur. Öyle ki Mustafa Kemal, düşmandan ele geçirilen haritaların Türk ordusunun işine yaradığını hatırlatarak, “Bizim bu mufassal haritalarımızın da düşmanın eline geçmemesi lazımdır” uyarısında bulunmuştur.

Şevki Paşa’nın liderliğindeki Harita Dairesi, muharebeler devam ederken olağanüstü bir iş başararak haritaları amfibi harekât öncesinde tamamlamıştır. Harita ve Fen Şubesi Müdürü Yarbay Abdurrahman Bey, bu üstün başarılarından ötürü haritaları yapan topoğraf subaylarının “Harp Madalyası ve Sanayi İftihar Madalyası” ile ödüllendirildiklerini kaydetmiştir. Şevki Paşa da bu haritaların zamanında yetiştirilmesinin, adeta amfibik harekâtın yerlerini öngörmesi nedeniyle 5’inci Ordu tarafından takdir edildiğini belirtmiştir. 1915 yılının Eylül ayında ise Başkumandan Vekili ve Harbiye Nazırı Enver Paşa, seferberlik sırasındaki aktif ve başarılı çalışmaları sebebiyle Mirlivâ Şevki Paşa’yı beyaz şeritli muhârebe gümüş liyâkât madalyasıyla taltif etmiştir.

Çanakkale Savaşlarından önce askerlere ulaştırılması yönüyle müstesna bir yere sahip olan 1/25.000 ölçekli temel haritalar, askerî tarihteki rollerini savaş sonrasında da sürdürmüştür. Savaşın izlerinin işaretlendiği Çanakkale Tahkimat Haritası paftaları, temel haritaların altlık olarak kullanılmasıyla oluşturulmuştur. İtilaf Devletleri’nin Gelibolu Yarımadası’nı tahliyesinden hemen sonra Harita Komisyonu, 5’inci Ordu ile derhal irtibat kurmuş ve muharebe izleri silinmeden onları tarihe mâl etmek için çalışmalara başlamıştır. Şevki Paşa, bu girişimin amacını net bir şekilde açıklamıştır:

Türk Savunma Zaferini Sonsuzluğa Kadar Yaşatmak: Savaşın tarihini yazmada kılavuzluk etmek.
Tahkimatları Belgelemek: Hava etkisi ve benzeri nedenlerle ortadan yok olmadan, her iki çatışan tarafın tahkimatının bütün ayrıntılarını, geniş kapsamlı bir harita üzerinde saptamak ve göstermek.

Bu bilinç, bir muharebenin hemen ardından olayların tarihini yazmak için kılavuz görevi görmesi planlanan haritaların oluşturulmasında olağanüstü bir önem taşımaktaydı. Şevki Paşa, kararın Beşinci Ordu Kurmay Başkanlığı ile haberleşip kararlaştırıldığını ve düşmanın çekilmesinden hemen sonra gerekli topoğraf subaylarının cephelere gönderildiğini belirtmiştir.

Şevki Paşa, 1916 yılının başlarında, Türk Savunma Zaferi’ni sonsuza kadar yaşatmak amacıyla harekete geçmişti. Tahkimat Haritaları’nın yapımına, İtilaf Devletleri’nin Çanakkale’yi tahliyesinin hemen ardından başlanmıştır. Topoğraf subayları, ellerinde hazır bulunan Seddülbahir, Kirte, Anafarta ve Kurucadere paftaları ile yola çıkarak savaştan arta kalan siper, mezarlık, lağım ve yol gibi tüm savaş izlerini ilgili coğrafyada yerinde dolaşarak 1/25.000 ölçekli haritalar üzerine işaretlemişlerdir. İşaretlemeler yapıldıktan sonra bu paftalar İstanbul’da Harita Şubesi’nin Kartografya bölümündeki Resimhane’ye gönderilmiş ve burada 1/5.000 ölçeğine büyütülmüştür. Topoğrafya subayları hem bu işaretli büyütülmüş haritalar hem de muharebe alanının diğer bölgelerini kapsayan kısımlarla birlikte toplam 43 ayrı pafta alarak tekrar Gelibolu Yarımadası’na gönderilmişlerdir. Bu ikinci arazi çalışmasında, işaretli paftaların tamamı arazi üzerinde kontrol edilmiş; işaretsiz olanlara ise yine arazide yapılan kontroller ve kullanılan ölçüm araçları ile işaretlemeler eklenmiştir. Yaklaşık 215 kilometrekarelik bir alanı kapsayan bu Tahkimat Haritaları, 43 ayrı paftaya detaylıca işaretlenmiştir. Savaş alanı kalıntılarını gösteren Çanakkale Tahkimat Haritası, 1916 yılının Eylül ayında tamamlanmıştır.

1916 Tahkimat Haritalarında coğrafi derece dakika bilgileri bulunmamaktaydı; paftaların üzerinde pafta numarası yer alıyordu. Her paftanın altında sayısal ve çizgisel ölçekler eklenmişti. Eş yükseklik eğrileri (kontur çizgileri) iki metrede bir geçirilmiş, ancak on metrede bir geçen eğriler kalın çizilmişti. Akarsular devamlı mavi çizgiyle, dere yatakları ise kesik mavi çizgiyle gösterilmişti. Yükseklik noktalarının genellikle rakımları belirtilmiş, köyler ve yerleşim yerleri ise ayrıca koyu renkli çizimlerle belirtilmişti.

Tahkimat Haritaları’ndaki renk kullanımı, savaş izlerini ayırt etme açısından kritikti:

Zemin haritadaki eş yükseklik eğrileri sepye rengindedir.
İtilaf birliklerine ait kalıntılar (siperler, mevziler vb.) mavi renkte kullanılmıştır.
Türk birliklerine ait kalıntılar ise kırmızı renkle işaretlenmiştir.

1914 yılında Harita Dairesi’nde görevli olan topoğrafya subayları, Ordu Salnamesinde listelenmiştir. Topografya Bölümü’nün Müdürü Yarbay Cemalettin Bey idi. Topografya arazi birlik kollarında görevli subaylar arasında Yüzbaşı Abdurrahman, Yüzbaşı Seyit Mehmet, Yüzbaşı İsmail Hakkı, Yüzbaşı İbrahim Ethem ve Yüzbaşı Hüseyin Niyazi bulunmaktaydı. Diğer topoğrafya subayları ise Yüzbaşı Sadık, Yüzbaşı Mehmet Fuat, Yüzbaşı İsmail Hakkı, Yüzbaşı Mustafa Nazmi, Yüzbaşı Celalettin, Yüzbaşı Mehmet Tevfik, Yüzbaşı Sabri, Yüzbaşı Feridun, Yüzbaşı Veysi, Yüzbaşı Salih, Yüzbaşı Nail, Yüzbaşı Ferîdüddin, Üsteğmen İsmail Hakkı, Üsteğmen Mustafa Zekai, Üsteğmen Mithat, Üsteğmen İsmail Hakkı, Üsteğmen Muhittin, Üsteğmen Mehmet Halit, Üsteğmen Bekir Fevzi, Üsteğmen Mehmet Sait, Üsteğmen Cemal, Üsteğmen Mehmet Şükrü, Üsteğmen Hilmi, Üsteğmen Hasan Sabri, Üsteğmen Fuat, Üsteğmen Sıtkı, Üsteğmen Ali Rıza, Üsteğmen Nuzhet, Üsteğmen Hasan Sırrı, Üsteğmen Selahattin ve Üsteğmen Ahmet Eyüp idi.

Haritaların değeri, yabancı araştırmacılar tarafından erken dönemde fark edilmiştir. 1919 yılında Gelibolu Yarımadası’na gelerek savaş alanları hakkında araştırma yapan Charles Bean, 1948’de yayımladığı eserinde, Müttefiklerin tahliyesinden hemen sonra Türklerin harita yaptığından bahsetmiştir. Bean, muhtemelen mihmandarı Binbaşı Zeki Bey’den öğrendiği şekliyle bu haritanın “by their own Survey corps under Shefket Pasha” tarafından yapıldığını belirtmiş ve haritanın büyük ve çok iyi olduğunu ifade etmiştir. 1919’daki arazi araştırmalarında Edirne Sırtı üzerinde, birkaç yıl önce Şevki Paşa emrinde ölçüm yapan haritacılardan kalma bir ölçüm istasyonuna rastlamış ve not olarak “Muhtemelen Shefket Paşa, tahliyeden sonra haritalarını yapıyor” kaydını düşmüştür.

Bu veriler ışığında, Gelibolu Yarımadası Tarihi Milli Parkı Planlama ve Danışma Bürosu’nu yöneten Prof. Dr. Raci Bademli, haritaların peşine düşmüştür. Prof. Dr. Raci Bademli ve ekibi, 1997 yılında Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı (ATASE) arşivlerinde 43 paftadan oluşan haritanın bir kopyasına ulaşmıştır. Haritanın lejandı ise Avustralya Büyükelçiliği’nin yardımlarıyla Avustralya Savaş Müzesi’nden (AWM) getirilmiştir. Bu sayede yaklaşık 100 yıl sonra bu olağanüstü haritalar uygulama sahasına sokulabilmiştir. Prof. Dr. Raci Bademli’nin 2003 yılındaki vefatı, konuyla ilgili çalışmaları kısa süreli sekteye uğratmıştır.

2003 yılında Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Tarih Bölüm Başkanlığı, Genelkurmay ATASE Başkanlığı’ndan resmî izinle 43 paftanın tamamının (dijital ortamda) yasal kullanma iznini almıştır. Bu süreçte Araştırma Görevlisi Murat Karataş’ın “Haritalarla Çanakkale Savaşları” isimli Yüksek Lisans tezi kapsamında 2005 yılından itibaren paftaların koordinatlı ve sayısal olarak bilgisayar programlarına aktarımı gerçekleştirilmiş; arazide çalışmalar yürütülmüş, böylece 1916 yılındaki tahkimat verileri, 2005 yılındaki arazi üzerinde koordinatlı olarak test edilebilmiştir. Aynı yıllarda Gürsel Akıngüç’ün de Şevki Paşa haritaları ile arazi üzerindeki çalışmaları yoğunlaşmıştır.

Şevki Paşa’nın Çanakkale Tahkimat Haritaları, 2000’li yıllardan günümüze kadar birincil el kaynak olarak kullanılmaya devam etmektedir. Bu haritalar, özellikle birçok şehitliğin, siper hatlarının, tel örgü hatlarının, top mevzilerinin, karargâh ve zeminliklerin tespitinde hayatî rol oynamıştır. Genelkurmay Başkanlığı, 2009 yılında tüm paftaları transkribe ederek yayımlamıştır. Son yıllarda, bu haritalar Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihî Alan Başkanlığı’nın yürüttüğü birçok çalışmanın temelini oluşturmuştur. Ayrıca 2019 yılında Mehmet Akif Erdoğan tarafından yapılan Yüksek Lisans Tezi kapsamında, Şevki Paşa Tahkimat Haritası ile 1915 yılı hava fotoğrafları karşılaştırılarak haritalardaki verilerin büyük oranda karşılaştırmalı kontrolleri yapılmıştır.

Şevki Paşa (1927’de vefat etmiştir), Osmanlı Devleti’nin son çeyreğinde haritacılık mesleğinin modernleşmesi için olağanüstü çaba harcamıştır. Özellikle Meşrutiyet yıllarından itibaren yurdun dört bir yanının haritalarının yapılmasıyla meşgul olmuş; Birinci Dünya Harbi’nde Osmanlı Devleti için ve Millî Mücadele yıllarında Türkiye Cumhuriyeti’nin temelleri atılırken Birinci Meclis için askerî amaçlı haritalar üretmiştir. Şevki Paşa, aynı zamanda Mustafa Kemal ATATÜRK’e Harp Okulu’nda hocalık yapmıştır. Mustafa Kemal Paşa, Millî Mücadele yıllarında haritacılık mesleğini olağanüstü çabayla icra eden Şevki Paşa’ya “Hocam” diye hitap etmiştir. Şevki Paşa’nın vefatı üzerine Hakimiyet-i Milliye Gazetesi’nde, “Harb-i Umumi esnasında bile yorulmaz bir sa’y ile memleketin haritasını yetiştirmeye çalışan muhterem zât” olarak tasvir edilmiştir.

1935 yılında Modern Türk Haritacılığı’nın kurucuları (Albay Abdurrahman, Albay Feridun, Yarbay Halid, Yarbay Zekayi ve Yarbay İbrahim), teşkilatın 25’inci yılını anmak ve Şevki Paşa’yı yâd etmek üzere bir araya geldiklerinde Şevki Paşa’yı şu sözlerle onurlandırmışlardır: “Türk Harita Dairesi’nin resmen teşekkülünde gayret gösteren ve son senelerdeki haritacılığımızın bânisi, Merhum General Şevki’dir”.

20. yüzyılda genellikle askerî amaçlarla hazırlanan modern haritaların aksine, Şevki Paşa’nın Çanakkale Tahkimat Haritaları, muharebe alanlarını belgelemek ve savaşın yaşandığı coğrafyayı tarihe mal etmek amacıyla yapılmıştır. Bu eşsiz haritalar, askerî arşivimizde yaklaşık 100 yıl boyunca tozlu raflarda kalmıştır. 43 paftalık 1/5.000 ölçekli 1916 Şevki Paşa Haritaları (Çanakkale Tahkimat Haritaları), keşfedildiği zaman, savaşın yaşandığı coğrafyayı tarihe mâl etme amacını yerine getirmiştir; getirmeye devam etmektedir.

Kaynakça

“Haritacılık Üstadımız Şevki Paşa Öldü”. Hakimiyet-i Milliye. 15.05.1927, s. 1, 4.

“Haritacı Mehmet Şevki Paşa ve Türk Haritacılık Tarihi”. Ankara: Harita Genel Müdürlüğü Basımevi, 1980

“Ordumuzun Kaybettiği Büyüklerden: Şevki Paşa”. Hayat Mecmuası. C.II, 9 Haziran 1927, Ankara, Sayı: 28; 29-32.

“Türk Haritacılığı Yirmi Beş Yaşına Girdi”. Cumhuriyet. 30.5.1935, s. 9.

Akıngüç, Gürsel. Mehmet Şevki Paşa Çanakkale Boğazı Haritası. http://www.geliboluyuanlamak.com/574_mehmet-sevki-pasa-canakkale-bogazi-haritasi-gursel-akinguc.html. (Erişim Tarihi: 06.10.2025)

Ali Haydar. Harita Tersimi Atlası. Matbaa-i Ebu’z-ziya, 1311 (1894)

Armutak, Şaban Murat. “Çanakkale Muharebesi Haritaları”. https://canakkalemuharebeleri1915.com/makale-ler/87-saban-murat-armutak/501-canakkale-muharebesi-hari-talari. (Erişim Tarihi: 06.10.2025)

Aygün, Abdurrahman. Türk Haritacılık Tarihi. C.II, Ankara: Harita Genel Müdürlüğü, 1980.

Bademli, Raci ve Burak Sarık. Gelibolu Yarımadası Tarihi Milli Parkı (Barış Parkı) Uzun Devreli Gelişme Planı Çalışmaları. C.I, Ankara 2002.

Bean, Charles. Gallipoli Mission. Canbera, 1948.

BOA. İ. TAL., Dosya No 504, Gömlek No 15.

BOA. İ.TAL, 504/15 (12 Zilkade 1333 / 21 Eylül 1915)

Çanakkale Tahkimat Haritası Mehmet Şevki Paşa. Ankara: ATASE Yayınları, 2009.

Débarre, Ségolène. La Commission Cartographique Ottomane, De Sa Création à La Première Guerre Mondiale (1909-1919).

Erdoğan, Mehmet Akif. “Gelibolu Tarihi Alanı Siperlerinin Coğrafi Bilgi Sistemi Ortamında 1915 Yılı Hava Fotoğrafları İle İncelenmesi”. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Çanakkale 2019.

Günergun, Feza ve Kaan Üçsu. “19. Yüzyıl Osmanlı Askerî Kurumlarında Boğazların Haritalanması: İstanbul Üniversitesi Koleksiyonları Üzerinden Toplu Bir Bakış”. Üç Denizin Arasında Osmanlı ve Fransız Haritaları. İzmir: Arkas Sanat Merkezi, 2016.

Hofmann, Vagnon E. C. “Choiseul -Goffier ve 18. Yüzyıla Ait Çanakkale Boğazı Haritaları ile Geçmişin İzinde”, Üç Denizin Arasında Osmanlı ve Fransız Boğaz Haritaları. İstanbul 2016.

Karadağ, Esra. “Modern Haritacılık Bilgisinin Osmanlı’ya Transferi (1776-1922)”. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, İstanbul 2020.

Karataş, Murat. Haritalarla Çanakkale Savaşları. İstanbul: Nobel Yayınevi, 2007.

Karataş, Murat. “Savaşın Yaşandığı Coğrafyayı, Tarihe Mâl Eden Kültürel Bir Mirasımız: Şevki Paşa’nın 1916 Yılı Çanakkale Tahkimat Haritaları”. Anafarta. Çanakkale, 2022, Sayı 14; 35-42.

Karataş, Murat, ve Buğra Terzi. Harp Ceridelerine Göre Çanakkale Savaşlarında 57’nci Alay Harp Ceridesi. Ankara: Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihi Alan Başkanlığı Yayını, 2021.

Kuruluşundan I. Dünya Savaşı’na: Osmanlı Harita Encümeni (1909-1919), Çev. Serhat Tertemiz, Harp Tarihi Dergisi, Aralık 2021; 131-155.

Mehmet Şevki, “Meşrutiyetin iade edildiği 1324 senesinden evvelki devrede ve 1334 nihayetine kadar sonraki on sene zarfında Memalik-i osmaniye haritasının ahzı zımnında yapılan teşkilât ve işlerin hulâsa-i tarihiyesi”, Haritacı Mehmet Şevki Paşa ve İkinci Meşrutiyet Öncesiyle 1908’den 1918 Yılı Sonuna Kadarki On Yıllık Dönemde Osmanlı Ülkesi Haritasının Alımı İçin Yapılan Örgütlenme ve İslerin Tarih Özeti. Haz. Edip Özkale ve Mustafa Rıza Şenler. Ankara: Harita Genel Müdürlüğü, 1980

Ordu Salnamesi. İstanbul: Ahmed İhsan ve Şürekası, 1330/1914 – 1330/1914

Özkale, Edip ve Mustafa Rıza Şenler. Haritacı Mehmet Şevki Paşa ve Türk Haritacılık Tarihi (1919 yılına kadar). Ankara: Harita Genel Müdürlüğü Basımevi, 1980.

Savaşlarda Haritacılar. Ankara: Harita Genel Komutanlığı, 2017.

Çanakkale Muharebelerinde 19. Tümen Cerideleri. C.III, Ankara: Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, 2017.

Ülkekul, Cevat. Altın Kapı Çanakkale Boğazı ve Çanakkale (Gelibolu) Savaşı Alanının Haritaları. Ankara: Harita Genel Komutanlığı, 2015.

Ülkekul, Cevat. Cumhuriyet Dönemi Türk Haritacılık Tarihi. İstanbul: Dönence Yayınları, 1998.

Yurdal, Mustafa Onur. Modern Türk Haritacılığının Babası, Çanakkale Savaşı’nı Tarihe Nakşeden İnsan: Mehmet Şevki Paşa. #tarih Dergi. Nisan 2020; 2-5.

Atıf

Karataş, Murat. “Şevki Paşa Tahkimat Haritaları”, Çanakkale Savaşları Ansiklopedisi, Ed. Murat Karataş, İstanbul: Çanakkale Savaşları Enstitüsü Yayını (ISBN: 978-605-80897-7-8), 2025.

Murat Karataş, “Şevki Paşa Tahkimat Haritaları”, Çanakkale Savaşları Ansiklopedisi, Ed. Murat Karataş, Çanakkale Savaşları Enstitüsü Yayını (ISBN: 978-605-80897-7-8), İstanbul 2025.

Görüntülenme: 11