MÜDÂFAA-İ MİLLÎYE CEMİYETİ
Ayşe ZAMACI
İttihat ve Terakki Merkez-i Umûmîsi’nin önderliğinde 31 Ocak 1913 akşamı Dârülfünûn konferans salonunda yapılan bir toplantıda, Müdâfaa-i Millîye isminde bir yardım cemiyeti kurulması kararı alınmıştır. Toplantıda cemiyet reisliğine Şerif Ali Haydar Bey’in, birinci reis-i sânîliğine Müşir Fuat Paşa’nın, ikinci reis-i sânîliğine eski Nafia Nâzırı Hulusi Bey’in tayini kararlaştırılmıştır. Cemiyet, farklı görevleri yerine getirmesi beklenen heyetler şeklinde örgütlenmiştir. Bu bağlamda cemiyete yardım ve bağış toplamak üzere İâne Heyeti; hastane tesisi ve tefrişi için Hastaneler Heyeti; devam etmekte olan Balkan Savaşı’na gönüllü asker toplamak üzere Gönüllü Heyeti ve halkın aydınlatılması ve bilinçlendirilmesi maksadına yönelik olarak Tenvir-i Efkâr Heyeti oluşturulmuştur. Bunların dışında cemiyete bağlı bir de Hanımlar Şubesi meydana getirilmiştir. Müdâfaa-i Millîye Cemiyeti idaresinin ve heyet azalarının, Dârülfünûn’daki toplantıdan bir gün sonra bir araya gelerek faaliyetlerine başlamasından dolayı 1 Şubat 1913 tarihi cemiyetin resmî kuruluş tarihi olarak kabul edilmektedir. Bu toplantıda, cemiyetin kuruluştaki faaliyetlerine esas olmak üzere, (biri ek madde olmak üzere) toplam 12 maddelik ilk nizamnamesi kabul edilmiştir.
Müdâfaa-i Millîye Cemiyeti kurulduğu sırada I. Balkan Savaşı devam etmektedir. Dolayısıyla cemiyetin mesai tarzı, tamamen savaşın zuhurundan doğan askerî ihtiyaçların karşılanmasına yönelik olmuştur. Bu süreçte cemiyet, orduya gönüllü asker toplanması ve Gönüllü Müdâfaa-i Millîye Taburları’nın kurulması, hasta ve yaralı askerlerin cepheden İstanbul’a nakli, Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’yle yapılan iş birliği ile yeni hastaneler tesisi veya mevcut hastanelere levazımat tedariği, ordunun ihtiyaçlarının karşılanması için halktan ayni ve nakdî bağış toplanması konularında başarılı çalışmalar gerçekleştirmiştir. Balkan Savaşı’nın bitimine yakın vazifesini sulh dönemine göre düzenlemek isteyen ve sadece askerî alanda değil sosyal hayatın her alanında Türk milletinin çeşitli ihtiyaçlarını karşılamayı gaye edinen idareciler, cemiyet nizamnamesini düzenleme yoluna gitmiştir. Altı fasıl ve 58 maddeden oluşan yeni nizamnamede, cemiyete bağlı heyet isimleri İrşât Heyeti, Mâlîye Heyeti, Sıhhîye Heyeti, Mümâresât-ı Bedenîye ve Askerîye Heyeti şeklinde değiştirilmiştir. İlkine oranla kapsamı oldukça genişletilen, cemiyete yeni ve başka bir nitelik kazandıran ikinci nizamname 13 Ağustos 1914 tarihinde Meclis-i Vükelâ kararıyla onaylanmıştır. Fakat bu kez de Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’nın eşiğinde bulunuyor olması, cemiyetin kaynak ve imkânlarının neredeyse tamamının ordu için kullanılmasına neden olmuştur. Dört yıllık savaş boyunca, gerek cephedeki askerlerin ve cephe gerisindeki asker ailelerinin ve gerekse savaşın yarattığı muhtaç kesimin ihtiyaçlarının karşılanması noktasında kayda değer faaliyetler yürüten Müdâfaa-i Millîye Cemiyeti, savaşın bitiminden bir müddet sonra Damat Ferit Paşa Hükümeti tarafından 2 Nisan 1919 tarihinde kapatılmıştır.
Osmanlı kuvvetleri, I. Dünya Savaşı’nda birçok cephede mücadele etmiştir. Bu cepheler içinde Çanakkale Cephesi’nin Türk tarihi açısından ayrı bir önemi vardır. Türk ordusunun şerefle mücadele ettiği bu cephe savaşın seyrini değiştirmiş, İtilaf Devletleri’nin planlarını altüst etmiş ve savaşın uzamasına neden olmuştur. 1915 yılının ilk aylarında başlayan deniz savaşları, 18 Mart’ta Türk ordusunun zaferi ve İtilaf Donanması’nın mağlubiyetiyle neticelenmiş, sonrasında Çanakkale’de kara savaşları başlamıştır. Gerek Osmanlı Devleti gerekse İtilaf Devletleri safında çok sayıda insan kayıplarının olduğu bu cephenin açılmasıyla birlikte başkent İstanbul hastaneleri yaralı askerlerle dolup taşmaya başlamıştır. Bu süreçte Müdâfaa-i Millîye Cemiyeti hastanelerde tedavi gören gazilerin ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik çeşitli hizmetlerde bulunmuştur. Gerçekleştirdikleri hastane ziyaretleriyle gazilere destek ve moral vermeye çalışan cemiyet idarecileri, aynı zamanda onlara çeşitli türden hediyeler de dağıtmışlardır. Bu hediyeler çorap, mendil, çamaşır, terlik, takye (takke), gömlek gibi kişisel eşyalarla yastık, yorgan, battaniye, yatak çarşafı, havlu, yatak gibi hastane levazımatından oluşmaktadır. Bu bağlamda Haseki Nisa Hastanesi’ne 200’er adet gömlek, don, entari ve yatak çarşafı, Hapishâne-i Umûmî Hastanesi’ne 30’ar adet entari, çamaşır takımı, takye ve 30 çift terlik, Bahriye Merkez Hastanesi’ndeki yaralı askerlere 700 adet gömlek, 300 adet entari, 200 adet yatak çarşafı ve 100 çift terlik, Pangaltı Menzil Hastanesi’ne 700 çift çorap ile 700 adet mendil dağıtılmıştır. Bunlara ek olarak çorba tası, tabak, kaşık, bardak, fincan, ibrik, leğen, karyola gibi hastane levazımatı türünden eşya dağıtımı da yapılmıştır. Cemiyet 27 Nisan-14 Ağustos 1915 tarihleri arasındaki yaklaşık dört aylık zaman zarfında İstanbul’daki hastanelere, çoğunluğu don, gömlek, yatak, yorgan, yorgan kılıfı, çarşaf, yastık, havlu, hasta entarisi, boş ilaç şişesi, ibrik, Nestle sütü, çikolata, sabun, çorba tası, kartpostal, çorap ve mendil olmak üzere, toplam 91 çeşit malzeme dağıtmıştır.
Cemiyet azaları yaptıkları hastane ziyaretlerinde Çanakkale gazilerine yukarıda sayılan eşyaların yanı sıra sigara da hediye etmiştir. Çanakkale Deniz Zaferi’nin hemen ardından kahraman askerlerin sigara ihtiyacını karşılamak üzere cemiyet tarafından 25.000 paket sigara siparişi verilmiş, bu siparişe maddi katkı sağlamak isteyenler için Müdâfaa-i Milliye Merkez-i Umumîsi’nce bir hesap açılmıştır. Cemiyetin Bursa şubesinden alınan 14.000 paket yirmilik, 600 paket yüzlük ve Adana şubesinden alınan 10.000 paket yirmilik, 200 paket yüzlük sigara, askerlere dağıtılmak üzere Çanakkale’ye gönderilmiştir. Siirt’ten de 11.000 adet tütün paketi ve 12.000 deste sigara kâğıdı gelmiştir.
Adile Sultan’ın himayesinde kurulan Müdâfaa-i Millîye Cemiyeti Kadıköy Hanımlar Heyeti de Çanakkale Savaşları esnasında yaralı askerlerin kullanabilmesi için binlerce parça yatak ve yorgan tedarik etmiş, çarşaf ve yastık kılıfı dikmiştir. Türk Kadınları Biçki Yurdu Cemiyeti üyeleri de Çanakkale Deniz Savaşları’ndan sonra Müdâfaa-i Millîye ve İttihat ve Terakki cemiyetleriyle birlikte hastane ziyaretlerine katılmışlardır. Bu ziyaretler esnasında tedavi gören askerlere hanımlar tarafından şeker, çikolata ve sigara dağıtılmış, ayrıca gaziler yararına kullanılmak üzere Müdâfaa-i Millîye’ ye 309 parça hastane levazımatı gönderilmiştir.
Müdâfaa-i Millîye Cemiyeti’nin hastanelere yaptığı yardımların kaynağını, yardımsever halkın bağışları oluşturmaktaydı. Pek çok kimse cemiyete karyola minderinden çoraba, yastıktan yorgana kadar çeşitli türden ayni bağışlarda bulunduğu gibi kimileri de nakdî yardımda bulunmuştur. Cemiyete nakit para yardımında bulunanlar arasında Şehzade Mehmet Selim Efendi de vardı. Mehmet Selim Efendi, gaziler için tesis olunacak hastanelerin ihtiyaçlarına sarf edilmek üzere 30 lira bağışlamıştır. Cemiyet, basın aracılığıyla ve sık sık yaptığı duyurularla halkı gazilere ayni ve nakdî bağışta bulunmaya davet etmiş, cemiyete bağışta bulunanların isimlerini de gazete sütunlarında ilan etmiştir. Toplumun çok farklı kesimlerinden insanların katıldığı bu yardım seferberliği sonucunda 1915 yılının Haziran ayı başına kadar toplam 89.502 kuruş para toplanmıştır. Ayrıca cemiyet, Çanakkale gazilerine dağıtılan hediyelerle şehit ailelerinin, yetim ve dullarının ihtiyaçlarını finanse edebilmek için zaman zaman konser, sinema ve tiyatro gösterimi gibi etkinlikler düzenlemiştir.
Çanakkale Cephesi’nde yaralanıp İstanbul’daki hastanelerde tedavi altında bulunan gaziler kimileri yaralarının ağırlığından dolayı kimileri de okuma yazma bilmemelerinden dolayı aileleriyle irtibat kuramamaktaydılar. Harbiye Nâzırı Enver Paşa’nın ricası üzerine bu iş de Müdâfaa-i Millîye Cemiyeti’ne verilmiştir. Gazeteler aracılığıyla bir kampanya başlatan cemiyet, mektepleri tatil olan gençleri ve vakti müsait olanları gazilerin ailelerine göndereceği mektupları yazmak üzere İstanbul’daki hastanelere davet etmiştir. Bu iş için gerekli olan kâğıt, kalem, kartpostal ve zarf gibi malzemeler, cemiyet tarafından tedarik edilmiş; mektupların postalanması işini de cemiyet üstlenmiştir. Ayrıca cemiyetin, gönderilen gazi mektuplarının ailelere okunması ve cevap yazılması hususunda, kasaba ve köylerdeki okur yazar halkı teşvik edici bazı çağrıları da basında yer almıştır.
Cemiyetin Silivri ve Çatalca şubeleri, Çanakkale Savaşları devam ettiği esnada, Silivri’nin 15 mil açığında İtilaf Devletleri tarafından batırılmış olan Edremit Vapuru yaralılarına yardımda bulunmuştur. Silivri Müdâfaa-i Millîye şubesi tarafından, vapurdan ağır yaralı olarak kurtarılan 134 kişi burada tedavi altına alınmış, içlerinden vefat eden birinin defin işlemleri gerçekleştirilmiştir. Aynı vapurdan kurtarılan 900 kişi ise Çatalca’ya sevk edilerek her türlü ihtiyaç ve istirahatleri Çatalca Müdâfaa-i Millîye şubesince temin edilmiştir.
Yalnızca cephedeki askerlerin değil onların geride bıraktığı yakınlarının da koruyucusu durumundaki cemiyet, Çanakkale Cephesi’nde hayatını kaybeden askerlerin aileleri için, 1915 yılının yaz aylarında çeşitli yardım faaliyetlerinde bulunmuştur. Yaklaşmakta olan Ramazan Bayramı vesilesiyle şehit çocuklarını yeni elbiselerle donatmak ve bu yavruları mutlu edebilmek için bir yardım kampanyası başlatmıştır. Kampanya kapsamında 15 yaşından küçük ve babaları savaşta şehit düşen çocuklar, kendilerine elbise diktirilmek üzere, Müdâfaa-i Millîye Cemiyeti genel merkezi veya bağlı bulundukları şubelere çağırılmıştır. Teâli-i Nisvân Cemiyeti’nin de dâhil olduğu kampanya neticesinde, 300’den fazla şehit çocuğuna bayramlık elbise dağıtılmıştır. Ramazan Bayramı’nın 2. günü, Müdâfaa-i Millîye genel merkezinde toplanan bu çocuklar, cemiyet müdürü Cemil Bey başkanlığında bir heyet tarafından Gülhane Parkı’na götürülmüşler, burada kendilerine Teâli-i Nisvân Cemiyeti reis ve azaları tarafından şeker, çikolata ve bayram harçlığı dağıtılmıştır. Bayramın 3. günü ise Şehzadebaşı’ndaki Müdâfaa-i Millîye Sineması’na götürülen çocuklara sinema gösterimi ve kukla oyunları sergilenmiş, şeker, çikolata ve su ikram edilmiştir. Çocuklar için hazırlanan elbise, fanila, çorap, iskarpin, fes ve başlık gibi kıyafetlerin masrafları için cemiyet kasasından 500 liradan fazla bir meblağ harcanmıştır. Cemiyetin Üsküdar şubesi de bayramın 2. ve 3. günlerinde, Üsküdar’a bağlı mahallelerde bulunan şehit ve gazi çocukları için bir sünnet düğünü tertip etmiş ve 200 çocuğun sünneti gerçekleştirilmiştir.
Harbiye ve Maârif Nezâretleri, Çanakkale Cephesi’ndeki askerî harekât ve zaferleri sinema filmine aldırıp sonrasında bu filmleri mekteplerde talebelere propaganda amaçlı göstermeye karar vermiştir. Zira Çanakkale Cephesi’ne ait manzaraların ve buradaki kahraman askerlerin fotoğraf ve filmlerinin talebelere gösterimi önemli bir moral ve terbiye kaynağı olarak görülmekteydi. Konuyla ilgili olarak sinemacılık konusunda deneyime sahip olduğu düşünülen Müdâfaa-i Millîye Cemiyeti görevlendirilmiştir. Ancak cemiyet bir film çekmek için yeterli imkâna henüz sahip olmadığından o dönemde İstanbul’da film çekimi konusunda nispeten tecrübeli ve gerekli teknik donanıma sahip bir kişi olan, sinema işletmecisi Sigmund Weinberg ile anlaşmıştır. Cemiyet ile Weinberg arasında yapılan mukaveleye göre Weinberg hesabına çalışan Ermeni Ara ve Koço Efendiler, fotoğraf ve sinematograf makineleriyle harp sahasından görüntü almak üzere Çanakkale’ye gideceklerdir. Fakat bu anlaşmadan haberdar olan Maârif Nezâreti, söz konusu şahısların yerine Dârülmuâllimîn-i Âliye Fotoğraf Muallimi Necati Bey’in bu iş için görevlendirilmesini daha uygun bulmuştur. Nezarete göre, vatanperver ve vazifeşinas bir kişiliğe sahip olan Necati Bey, Ara ve Koço Efendilerden daha güvenilir biridir. Cemiyet ile Weinberg arasında yeni bir anlaşma yapılarak cepheye gitmek üzere başka isimler belirlenmiş olsa da Maârif Nezâreti, Necati Bey’in Çanakkale’ye gönderilmesi konusunda hâlâ ısrarlıdır. Başkumandanlık Vekaleti ise Necati Bey’in Çanakkale yerine 3. Ordu cephesine gönderilmesini, masrafların karşılanması konusunda kendisiyle cemiyet arasında bir mukavelename yapılmasını istemektedir. Bu bağlamda Necati Bey’in harcırahının, zorunlu masraflarının ve iş bitiminde Müdâfaa-i Millîye’ye bırakılması düşünülen film şeridi bedellerinin cemiyet tarafından karşılanması talep edilmiştir.
Necati Bey’in 3’üncü Ordu’ya gönderilmesi için yapılan tüm bu girişimlere rağmen kendisi 3’üncü Ordu yerine Çanakkale Cephesi’ne gitmiştir. Cephede Necati Bey’e gerekli olacak sinema şeritlerinin satın alınması için Dârülmuâllimîn-i Âliye Müdürîyeti görevlendirilmiştir. Ayrıca kendisine 1.000 kuruş harcırah verilmesi uygun bulunmuştur. Necati Bey Çanakkale’de görev yaptığı süre zarfında son derece başarılı işler yapmış, siper savaşlarının devam ettiği cephede hiçbir tehlikeye aldırmadan avcı hatlarına kadar giderek savaşa ait fotoğraf ve film almayı başarmıştır. Ancak elindeki boş fotoğraf camı ve filmlerin bitmesi üzerine İstanbul’a dönmek zorunda kalmıştır. Böylesine zor ve tehlikeli bir görevde Necati Bey’in sergilemiş olduğu fedakârlık ve cesaret, 5’inci Ordu tarafından takdire şayan bulunmuş, İstanbul’daki işlerinin bitiminde tekrar cephede görev yapmak üzere karargâha gönderilmesi talep edilmiştir.
Dönemin basınında yer alan bazı sinema ilanları, Çanakkale Savaşları’na dair alınan görüntülerin cemiyet tarafından çekildiği fikrini uyandırmaktadır. Örneğin 12 Eylül 1915 tarihli bir gazete ilanında “Çanakkale menâzır-ı harbîyesini musavver sinema şeritleri Müdâfa‛a-i Millîye Cem‛îyeti tarafından sûret-i mahsûsada aldırılmıştır.” ibaresi yer almaktadır. İlanın devamında, söz konusu şeritlerin cemiyet menfaatine Tepebaşı yazlık sinemasında halka gösterileceği bilgisi bulunmaktadır. Bu ilandan anladığımız kadarıyla Necati Bey’in Çanakkale Cephesi’nden aldığı görüntülerde Müdâfaa-i Millîye Cemiyeti’nin de katkıları olmuş ve elde edilen film şeritleri iş bitiminde cemiyete bırakılmış olmalıdır.
Müdâfaa-i Millîye Cemiyeti’nin kültürel faaliyetleri arasında değerlendirebileceğimiz ve farklı bir girişim olarak gözümüze çarpan teşebbüsü, 1915 yılında inşası planlanan Çanakkale panoraması projesidir. Panoramanın inşası fikri daha önce Harbiye Nâzırı Enver Paşa ve Dâhiliye Nâzırı Talat Bey’e şifahen aktarılmış, onlar da talebin yazılı olarak sunulması halinde gerekli kolaylığı sağlayacaklarına dair söz vermiştir. Bunun üzerine cemiyet projeyi, krokisiyle birlikte 31 Temmuz 1915 tarihinde Dâhiliye Nezâreti’ne göndermiştir. Cemiyet Reisi Nedim Bey imzasıyla gönderilen dilekçede, inşası planlanan panoramanın içeriği, nerede yapılacağı, özellikleri ve neye hizmet edeceği hakkında detaylı bilgiler verilmektedir. Öncelikle bu panoramadan elde edilecek hasılat, babaları savaşta şehit düşmüş yetim çocukların eğitimleri için harcanacaktır. Örneklerine Paris ve Berlin gibi büyük Avrupa şehirlerinde rastlanan panorama, dairesel planda inşa edilecektir. Çapı 30 m, yüksekliği 12,25 m olan yapının kaplayacağı toplam alan 778 m²’dir. Panorama içerisinde, yerli sanatkârlar tarafından resmedilecek ve Çanakkale Savaşları’nın çeşitli safhalarını gösteren manzara resimleri bulunacaktır. Ayrıca başlangıcından günümüze kadar Osmanlı Devleti’nin geçirmiş olduğu tarihî süreci anlatan muhtelif manzaraların da resmedilmesi düşünülmektedir. Panoramaya gelen ziyaretçiler, panoramanın ortasındaki özel yere çıkarak kendisiyle silindir yapı arasında resmedilmiş tasvirleri seyredebilecektir. Osmanlı Devleti’nin başarı ve zafer dolu sahnelerinin görsel olarak gelecek nesillere aktarılmasıyla hem gençlerin atalarıyla gurur duymasına vesile olacak tarihî bir eser vücuda getirilmesi hem de bu eserin hayırlı bir işe kaynak oluşturması düşünülmüş olmalıdır. Böylesi önemli görevleri üstlenmiş bir yapının, şehrin en güzel yerinde inşa edilmesi lüzumlu görülmüş ve cemiyetçe mekân olarak Gülhane Parkı uygun bulunmuştur. Park halka açık olduğu müddetçe, ahali de panoramayı rahatça gezmeye gelebilecektir.
Dâhiliye Nezâreti cemiyetin dilekçesini, tetkik edilmek üzere Şehremâneti’ne göndermiş ancak Şehremîni İsmet Bey’in Dâhiliye Nezâreti’ne verdiği 17 Ağustos 1915 tarihli cevapta, panoramanın Gülhane Parkı’nda inşasına engel teşkil edecek bazı sebepler sıralanmıştır. Şehremaneti cevabında, öncelikle Müdâfaa-i Millîye Cemiyeti’nin projeden elde edilecek geliri şehit çocuklarının eğitimlerine vakfetmesinin takdire şayan bir davranış olduğunu vurgulamıştır. Sonrasında ise parkın içerisinde panoramanın kaplayacağı büyüklükte boş bir alan bulunmamasını, gerekli alanın açılmasının ancak mevcut ağaçların kesilmesiyle elde edilebileceğini gerekçe göstererek tesise izin verilemeyeceği belirtmiştir. Her biri birer abide niteliğindeki yaşlı ağaçların kesilerek panorama inşaatı için yer açılması, Şehremâneti’nce mümkün görülmemiştir. Ayrıca Gülhane Parkı’nın işlevi de inşaata izin vermemiştir. Zira eskiden Saray-ı Hümâyûn dâhilinde iken daha sonradan müsaade-i senîye ile yalnız gezinti yapılması maksadıyla halkın kullanımına açılan bu geniş parka, böyle bir yapının inşa edilmesiyle padişah izninin hilafına bir hareket tarzı sergileneceği düşünülmüştür. Kısacası şehremâneti, parkın kullanım amacından sapacağı endişesini taşımaktadır. Tüm bu faktörler göz önünde bulundurulduğunda panoramanın Gülhane Parkı’na inşa edilemeyeceğine karar verilmiştr. Cevabın sonunda şehremâneti, tavsiye niteliğinde olarak bu projenin şehrin daha uygun başka bir mevkiine tesis edilmesini cemiyete önermiştir.
Kaynakça
Atabey, Figen.“Çanakkale Muharebelerinin Deniz Cephesi. Ankara: TTK Yayınları, 2014.
BOA, DH.EO., 640/105.
BOA, DH.UMVM., 96/52.
BOA, MF.MKT., 1210/33.
BOA, MF.MKT., 1210/63.
BOA, MF.MKT., 1211/34.
BOA, MF.MKT., 1211/43.
Harb-i Umumî Panoraması. Ahmet İhsan ve Şürekası Matbaacılık Osmanlı Şirketi, Nr: 5.
İkdam, nr. 6497, 9 Mart 1331/22 Mart 1915, s. 2.
İkdam, nr. 6542, 23 Nisan 1331/16 Mayıs 1915, s. 2.
İkdam, nr. 6543, 24 Nisan 1331/7 Mayıs 1915, s. 3.
İkdam, nr. 6546, 27 Nisan 1331/10 Mayıs 1915, s. 2.
İkdam, nr. 6547, 28 Nisan 1331/11 Mayıs 1915, s. 3.
İkdam, nr. 6550, 1 Mayıs 1331/14 Mayıs 1915, s. 4.
İkdam, nr. 6552, 3 Mayıs 1331/16 Mayıs 1915, s. 2.
İkdam, nr. 6554, 5 Mayıs 1331/18 Mayıs 1915, s. 3-4.
İkdam, nr. 6557, 8 Mayıs 1331/21 Mayıs 1915, s. 2-3.
İkdam, nr. 6558, 9 Mayıs 1331/22 Mayıs 1915, s. 2.
İkdam, nr. 6560, 11 Mayıs 1331/24 Mayıs 1915, s. 2.
İkdam, nr. 6563, 14 Mayıs 1331/27 Mayıs 1915, s. 2.
İkdam, nr. 6564, 15 Mayıs 1331/28 Mayıs 1915, s. 3.
İkdam, nr. 6574, 25 Mayıs 1331/7 Haziran 1915, s. 2.
İkdam, nr. 6581, 1 Haziran 1331/14 Haziran 1915, s. 2.
İkdam, nr. 6584, 4 Haziran 1331/17 Haziran 1915, s. 2.
İkdam, nr. 6586, 6 Haziran 1331/19 Haziran 1915, s. 2.
İkdam, nr. 6587, 7 Haziran 1331/20 Haziran 1915, s. 2.
İkdam, nr. 6596, 16 Haziran 1331/29 Haziran 1915, s. 2.
İkdam, nr. 6622, 12 Temmuz 1331/25 Temmuz 1915, s. 2.
İkdam, nr. 6626, 16 Temmuz 1331/ 29 Temmuz 1915, s. 2.
İkdam, nr. 6640, 30 Temmuz 1331/12 Ağustos 1915, s. 2.
İkdam, nr. 6642, 1 Ağustos 1331/14 Ağustos 1915, s. 2.
İkdam, nr. 6643, 2 Ağustos 1331/15 Ağustos 1915, s. 2.
On Yıllık Savaş Org. İzzeddin Çalışlar’ın Not Defterlerinden Balkan, Birinci Dünya ve İstiklal Savaşları. Haz. İzzeddin Çalışlar. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2010.
Özuyar, Ali. “Ateş Hattında İlk Kameraman”. Atlas Tarih Dergisi. 2011, sayı: 6; 82-85.
Özuyar, Ali. Türk Sinema Tarihinden Fragmanlar (1896-1945). Ankara: Phoenix Yayınevi, 2013.
Polat, Nâzım H. Müdâfaa-i Milliye Cemiyeti. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1991.
Tasvir-i Efkâr, nr. 1511, 11 Temmuz 1331/24 Temmuz 1915, s. 2.
Tasvir-i Efkâr, nr. 1512, 12 Temmuz 1331/25 Temmuz 1915, s. 2.
Tasvir-i Efkâr, nr. 1527, 27 Temmuz 1331/9 Ağustos 1915, s. 2.
Tasvir-i Efkâr, nr. 1532, 1 Ağustos 1331/14 Ağustos 1915, s. 2.
Tasvir-i Efkâr, nr. 1533, 2 Ağustos 1331/15 Ağustos 1915, s. 2.
Tasvir-i Efkâr, nr. 1561, 30 Ağustos 1331/12 Eylül 1915, s. 2.
Tasvir-i Efkâr, nr. 1570, 8 Eylül 1331/21 Eylül 1915, s. 2.
Tasvir-i Efkâr, nr. 2504, 3 Temmuz 1334/3 Temmuz 1918, s. 2.
Tercüman-ı Hakikat, nr. 12.486, 7 Kanun-ı sânî 1331/20 Ocak 1916, s. 2.
Ürekli, Fatma. “Osmanlı’nın Çanakkale 1915 Panorama Müzesi”. Yedikıta Dergisi. 2012, sayı: 50; 16-27.
Zamacı, Ayşe. “Müdâfaa-i Milliye Cemiyeti ve Faâliyetleri.” (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne 2015.
Atıf:
Zamacı, Ayşe. “Müdâfaa-i Milliye Cemiyeti”, Çanakkale Savaşları Ansiklopedisi, Ed. Murat Karataş, İstanbul: Çanakkale Savaşları Enstitüsü Yayını (ISBN: 978-605-80897-7-8), 2022.
Ayşe Zamacı, “Müdâfaa-i Milliye Cemiyeti”, Çanakkale Savaşları Ansiklopedisi, Ed. Murat Karataş, Çanakkale Savaşları Enstitüsü Yayını (ISBN: 978-605-80897-7-8), 2022.
• Maddenin Dijital Nüshasını pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.