HATIRA MADALYONLARI
Süleyman Eren TÜKENMEZ
Madalyon, kökeni antik sikkelere kadar uzanan, 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başında özellikle Avrupa’da oldukça rağbet görmüş bir sanat dalıdır. Birinci Dünya Savaşı’nın patlak vermesiyle de Fransa, Britanya, Almanya ve Avusturya-Macaristan gibi savaşın başrolü olan devletlerin hem devlet hem özel darphanelerinde çok sayıda savaş konulu hatıra madalyonu darbedilmiş ve satışa sunulmuştur. Bu madalyonlar kimi zaman meraklıları için salt sanat eseri olarak kimi zaman cephedeki askerler için bağış toplamak amacıyla kimi zaman da yaşananların gelecek kuşaklara aktarılması amacıyla üretilmiştir.
Almanya ve Avusturya-Macaristan imparatorluklarının yanında savaşa katılmasıyla Osmanlı İmparatorluğu’nun zaferleri de müttefiklerinin madalyonlarında yer almaya başlamıştır. Çanakkale gibi savaşın kaderini değiştirebilecek bir cephede elde edilen başarılar pek çok Alman ve Avusturyalı madalyon sanatçısı tarafından metale işlenerek ölümsüzleştirilmiştir.
Berlin’de faaliyet gösteren madalyon tüccarı Rudolf Kube, Birinci Dünya Savaşı başlar başlamaz İttifak Devletleri’nin lehindeki her mühim olay anısına Otto Oertel’in özel madalyon darphanesinde ayrı bir madalyon bastırdığı Siegespfennige adı verilen bir madalyon serisi oluşturmuştur. Kube, Siegespfennige serisindeki madalyonların ön yüzünü Roma zafer tanrıçası Victoria ile süslemiş, arka yüzüneyse Almanya lehindeki mühim olaya dair kısa bir ibare ve tarih darbedip henüz olay hakkında kamuoyunun heyecanı dinmeden satışa sunmuştur. Osmanlı’nın Rus limanlarını bombalaması ve Halife Sultan Mehmed Reşad’ın Cihad-ı Ekber ilanı gibi olaylar da bu seriyle kutlanmıştır. İngiliz ve Fransız kuvvetlerinden oluşan Birleşik Filo’nun 18 Mart 1915’te Çanakkale Boğazı’na yaptığı büyük taarruzun başarısızlıkla sonuçlanması üzerine serinin 69 numaralı madalyonu Osmanlı’nın 18 Mart Zaferi anısına basılıp satışa sunulmuştur. Bu madalyon, Çanakkale Savaşları hakkında bilinen ilk hatıra madalyonudur. Ayrıca serinin 79 numaralı madalyonu; Üçüncü Kirte Muharebesi’nde İngiliz ve Fransız birliklerin yenilgisi, 103 numaralı madalyonu da Bombatepe Muharebesi’nde Türklerin başarısı anısına üretilmiştir.
Henüz Çanakkale’de çarpışmalar sürerken, cephenin adının geçtiği hatıra madalyonları üretmiş bir başka millet Avustralyalılardır. Avustralya’da, Türklerle çarpışan askerlerine maddi yardım amacıyla pek çok bağış kampanyası başlatılmış, bağışta bulunmak isteyenlerin satın alarak destek olduğu çok sayıda madalyon bastırılmıştır. Bunun ilk örneği, East Perth Futbol Kulübü tarafından bastırılan madalyondur. Kulüp başkanı Harry Mann, 2 Temmuz 1915’te The Daily News gazetesine verdiği demeçte halihazırda Gelibolu çıkarması için bir madalyon bastırmakta olduklarını söylemiştir. The Daily News’un 9 Temmuz 1915 tarihli baskısındaysa East Perth Kulübü tarafından bastırılan tunç madalyonların satışlarının iyi gittiği, çoktan 1.600 tanesinin elden çıkarıldığı belirtilmiştir. Ön yüzünde bir Anzak askeri tasvir edilen ve çevresine “Struck In Honour Of Our Boys At The Dardanelles” (Çanakkale’deki Evlatlarımız Şerefine Basılmıştır) ibaresi işlenen, arka yüzündeyse “God Speed The Allies” (Yolunuz Açık Olsun Müttefik Kuvvetleri) yazılmış olan söz konusu madalyon Avustralyalılar tarafından üretilmiş Çanakkale Savaşları konulu ilk hatıra madalyonudur.
Çanakkale Savaşları hakkındaki hatıra madalyonları daha ziyade cephenin Osmanlı zaferiyle sonuçlanması sonrasında Alman ve Avusturyalılarca üretilen ve Osmanlı zaferini kutlayan eserlerdir. Cephede kazanılan mutlak zaferi kutlayan hatıra madalyonlarına daha ziyade komutanların portreleri işlenmiştir. Üreticilerin hedef kitlesi Almanlar ve Avusturyalılar olduğundan bu portreler için Liman von Sanders ve Colmar von der Goltz paşalar gibi Alman komutanlar tercih edilmiştir. Max Lange, Albert Moritz Wolff ve Franz Eue gibi sanatçılar üzerlerinde Alman komutanlar bulunan Çanakkale hatıra madalyonları oymuştur.
Cephenin mutlak Osmanlı zaferiyle kapanmasından sonra üretilmiş en karakteristik hatıra madalyonlarından biri de Karl Xaver Goetz’ün “Gallipoli” madalyonudur. Düşmanla alay eden hicviye madalyonlarıyla tanınmış Bavyeralı sanatçı, İtilaf Devletleri’nin Çanakkale hezimeti üzerine oyduğu hatıra madalyonunun ön yüzüne geniş bir hilalin içerisine bir İngiliz ve bir Fransız askeri işlemiş, yanlarına da “Die Mondsüchtigen Auf Gallipoli” (Gelibolu’daki Aysarlar) ibaresini iliştirmiştir. Madalyonun arka yüzündeyse, Türk hilaline atıfta bulunarak ay çarpmış/aysarlar şeklinde aşağıladığı İngiliz ve Fransız askerlerini birer iskelet olarak resmetmiştir.
İngilizler tarafından, yalnızca River Clyde’ın mürettebatından Victoria Haçı’nı kazanmış altı kişiye armağan edilen ve Ertuğrul Koyu ile River Clyde’ın tasvir edildiği tunç madalyon dışında Çanakkale Savaşları konulu madalyon üretilmemiştir. Bağış toplamak için Avustralyalılarca üretilmiş Anzak temalı örnekler hariç olmak üzere Çanakkale Savaşları hakkındaki hatıra madalyonları Alman ve Avusturyalı sanatçıların eseridir. Ayrıca Birinci Dünya Savaşı’nın bu cephesi, tanım itibarıyla birer madalyon olmasalar da benzer sanatsal ürünler olarak üretilmiş bazı plaketlerin ve Avusturya-Macaristan ordusunda savaş boyunca kullanılan kappenabzeichen’ın (kep rozetleri) üzerinde de yer edinmiştir.
Çanakkale Savaşları, Avrupa kamuoyunda Birinci Dünya Savaşı’nın heyecanı hâlen tazeyken gerçekleştiği ve savaşın bütününe potansiyel etkisi dolayısıyla yakından takip edildiği için, savaşın sıfır noktasından uzakta cereyan etmiş olmasına rağmen madalyon sanatında tezahür etmiştir. Kaçar adet üretildiği bilinmeyen bu madalyonlardan geriye kalanlar, bugün müzelerde, müzayedelerde ve özel koleksiyonlarda karşımıza çıkmaktadır. Ayrıca savaş döneminde üretilenlere ek olarak 1918’den günümüze dek çok sayıda hatıra madalyonu üretilmiştir fakat bunlar üretim amaçları ve özgül vasıfları itibarıyla birer savaş hatırası değildir ve savaş dönemi hatıra madalyonlarından ayrılmaktadır.
Kaynakça
“Play and Players”. The Daily News. 9 Temmuz 1915, s. 7.
“Something For Charity. Move to Raise War Funds”. The Daily News. 2 Temmuz 1915, s. 7.
Alfen, Peter van. “Medals of the European Allies of the Great War”. The Art of Devastation Medals and Posters of the Great War. Der., Patricia Phagan ve Peter van Alfen. Canada: The American Numismatic Society and The Frances Lehman Loeb Art Center, 2017; 47-76.
Bloom, Walter R., John McDonald. “The First Anzacs at Gallipoli-April 1915, Contemporary Australian Commemorative Medallions & Their Background”. Perth Numismatic Journal. 2015, 47/2.
Carlisle, Leslie. Australian Historical Medals 1788-1988. Sydney: Ligare Book Printing, 2008.
Forrer, L. Biographical Dictionary of Medallists. V.III, London: Spink & Son Ltd., 1907.
Forrer, L. Biographical Dictionary of Medallists. V.VI, London: Spink & Son Ltd., 1916.
Grierson, Philip. Numismatics. London: Oxford University Press, 1975.
Hill, G. F.. The Commemorative Medal in the Service of Germany. London: Longsman, Green and Co., 1917.
Hockenhull, Thomas. “Behind German Lines”. British Museum Magazine. 2014, 78;32-33.
Hockenhull, Tom. “Other Side of the Medal How Germany Saw The First World War”. Spink Insider. 2014, 18; 37-40.
Kienast, Gunter W. The Medals of Karl Goetz. Cleveland: The Artus Company, 1967.
Meinold, Marcus. “Geprägte Erinnerung – Medaillen als Propagandamedium des Ersten Weltkrieges”. kunsttexte.de. 2009, 1/1; 1-11. (Erişim Tarihi: 21.10.2024)
Prokisch, Bernhard. “Die Medaillen und Abzeichen des Ersten Weltkriegs in den Sammlungen des Oberösterreichischen Landesmuseums Teil 1: Medaillen und Plaketten”. Jahrbuch der Gesellschaft für Landeskunde und Denkmalpflege Oberösterreich. 2016, 161; 333-414.
Tükenmez, Süleyman Eren. “Birinci Dünya Savaşı Madalyonlarında Osmanlı İmgesi ve Propaganda”. Anafarta. 2024, Sayı: 22; 48-59.
Weisser, Bernhard. “Medailleure in Deutschland während des Ersten Weltkrieges Teil 20: Fritz Klimsch bis Rudolf Kube”. MünzenRevue. 2016, 48/12; 25-32.
Weisser, Bernhard. “Medallic Art in Germany and the Austro-Hungarian Empire in the First World War”. The Art of Devastation Medals and Posters of the Great War içinde, Der., Patricia Phagan ve Peter van Alfen. Canada: The American Numismatic Society and The Frances Lehman Loeb Art Center, 2017: 77-135.
Atıf
Tükenmez, Süleyman Eren. “Hatıra Madalyonları”, Çanakkale Savaşları Ansiklopedisi, Ed. Murat Karataş, İstanbul, Çanakkale Savaşları Enstitüsü Yayını (ISBN: 978-605-80897-7-8-), 2024.
Süleyman Eren Tükenmez, “Hatıra Madalyonları”, Çanakkale Savaşları Ansiklopedisi, Ed. Murat Karataş, İstanbul, Çanakkale Savaşları Enstitüsü Yayını (ISBN: 978-605-80897-7-8-), 2024.