HARP TARİHİ ŞUBESİ
Güzin ÇAYKIRAN
Harp tarihi yazımı çalışmaları II. Meşrutiyet’e kadar uzanmaktadır. Buna göre çalışmalar, Erkân-ı Harbiye-i Umûmiye (Genelkurmay Başkanlığı) teşkilatında 1’inci Şube’de yürütülmekteydi. Birinci Balkan Savaşı başlamadan önce ise 1’inci Şube’ye Askerî Cerideler kısmı eklenmiştir. Bilindiği üzere 1913 yılında Osmanlı ordusunun ıslahı kapsamında İstanbul’a Alman Islah Heyeti gelmiş ve bu heyetin önerileri doğrultusunda askerî teşkilatta değişiklikler yapılmıştır. Bu bağlamda Erkân-ı Harbiye-i Umûmiye teşkilatında dört ana şubeden biri olan 1’inci Şube’de Harekât, Yayım ve Tarih-i Harp (Harp Tarihi) kısımları yer almıştır.
Harp Tarihi Şubesi’nin ayrı bir şube olarak teşkilatlandırılması, Başkumandan Vekili ve Harbiye Nazırı Enver Paşa’nın 11 Nisan 1916 tarihli; “Nezaret Müsteşar Muavinliğine bağlı olmak üzere geçici olarak bir Harp Tarihi Şubesi kurulacaktır. Bu şubede bir kurmay ve bir yardımcı subayla iki kâtip ve bir ressam astsubay ve iki emir eri bulunacaktır. Birliklerin harp cerideleri bu şube tarafından yazıyla istenilerek Çanakkale’den itibaren devam etmekte olan harbin tarihi yazılmaya başlanacaktır” emri ile olmuştur. Emre göre şube geçici olarak kurulmuştur. Bilindiği üzere Çanakkale Savaşları, Birinci Dünya Savaşı’na yön veren bir savaş olmuştur. Muharebelerin zaferle sonuçlanması dünya ve Osmanlı kamuoyunda büyük yankı uyandırmış ve bu zaferin yazılması ihtiyacından yola çıkarak Harp Tarihi Şubesi kurulmuştur. Böylece Türkiye’de kurumsal askerî tarih ve arşiv çalışmaları da başlamıştır. Şubenin kuruluş amacı; askerî belgeleri muhafaza edecek şekilde teşkilatlanmak ve Çanakkale Savaşları başta olmak üzere Birinci Dünya Savaşı’nın tarihini belgelere dayalı yazmaktır. Şubenin bu tarihteki kadrosu bir kurmay subay, bir emir subayı, iki kâtip, bir ressam astsubay ve iki emir eri şeklindedir. Harp Tarihi Şubesi’nin ilk müdürü, Kurmay Yarbay Cemil Hoşcan’dır. Hoşcan bu görevini 1916-1919 yılları arasında yürütmüştür. Harp Tarihi Şubesi müteakip yıllarda 1853-1856 Kırım Harbi, 1876-1877 Sırp-Karadağ Harbi, 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi (93 Harbi), 1897 Osmanlı-Yunan Harbi, 1911-1912 Türk İtalyan Harbi, 1912-1913 Balkan Harbi’ne ait harp cerideleri, harp belgeleri ve harp raporlarını bünyesinde toplamaya başlamıştır. Söz konusu belgeler toplandıkça şubede arşiv koleksiyonları oluşturulmuştur.
Harp Tarihi Şubesi, Nisan 1916’da kurulduktan sonra 12 Kasım 1916 tarihinde Enver Paşa’nın emriyle Harbiye Nezareti Müsteşar Muavinliğinden alınmış ve Erkân-ı Harbiye-i Umûmiye Dairesi’ne bağlanmıştır. Ancak Birinci Dünya Savaşı devam ettiği için söz konusu dairenin başkan vekili olmadığından Harp Tarihi Şubesi, barış zamanına kadar Karargâh-ı Umûmi Erkân-ı Harbiye Reisine (Başkomutanlık Kurmay Başkanı) bağlı kalmıştır. 1917 yılında Osmanlı ordusunda bir teşkilat değişikliğine gidilmiş ve bu değişiklikle Harp Tarihi Şubesi, Karargâh-ı Umûmi (Genel Karargâh) teşkilatının 16’ncı Şubesi olmuştur. Birinci Dünya Savaşı bittikten sonra 5’inci Şubesi, 29 Ekim 1919’da ise 8’inci Şubesi olarak görev yapmıştır. Şubenin teşkilatında Balkan ve Önceki Savaşlar Grubu, Birinci Dünya Savaşı Grubu, Arşiv Kısmı, Harp Tarihinde Sağlık Hizmetleri Kısmı, Harp Tarihinde Veteriner Hizmetleri olmak üzere beş kısım yer almıştır.
1919’da Anadolu’da Türk Kurtuluş Savaşı devam etmekteydi. 23 Nisan 1920’de Büyük Millet Meclisi açılmış ve Ankara’da bir hükümet meydana getirilmiştir. Hükümetin meydana getirilmesiyle birlikte Türk Kurtuluş Savaşı’nı gerçekleştiren ordunun yapısında teşkilat değişiklikleri yapılmıştır. Bu minvalde Ankara’da 2 Mayıs 1920’deki askerî teşkilatlanma ile Genelkurmay Başkanlığı kurulmuştur. Bu kuruluşun 1’inci Şubesinin (Harekât Şubesi) 4’üncü Kısmı ise harp ceridesi yazmakla görevlendirilmiştir. Diğer taraftan İstanbul’daki Harp Tarihi Şubesi, 13 Haziran 1920 tarihli teşkilatlanma ile 3’üncü Talim ve Terbiye (Eğitim ve Öğretim) Şubesinin kadrosuna girmiş ve bu şubenin 2’nci Kısmı olarak Tarih-i Harp Tahrir Heyeti (Harp Tarihi Yazma Kurulu) adını almıştır. Bu yeni kuruluşla Arşiv Kısmı, Harp Tarihi Yazma Kurulu’ndan ayrılmış ve Talim ve Terbiye Şubesinin 3’üncü Kısmı olmuş; adı da Erkân-ı Harbiye-i Umûmiye Arşiv-i Vesâik-i Harbiye (Genelkurmay Harp Belgeleri Arşivi) olarak değiştirilmiştir. Genelkurmay 3’üncü Şube kuruluşunda bulunan Tarih-i Harp Tahrir Heyeti ise 1921 yılında Erkân-ı Harbiye Tarih-i Askerî Encümeni (Genelkurmay Askerî Tarih Encümeni) adını almıştır. Bu teşkilatlanma Türk Kurtuluş Savaşı sonuna kadar devam etmiştir. Osmanlı Devleti, 1 Kasım 1922’de saltanatın kaldırılmasıyla fiilen son bulduktan sonra Genelkurmay Başkanlığının 1’inci Şubesine bağlı olan Harp Cerideleri Kısmı, ayrı bir şube olarak Harp Tarihi Şubesi’ne dönüştürülmüştür. Harp Tarihi Şubesi kuruluşundan 1922’ye kadarki dönemde “Balkan Harbi’nden Önceki Harpler”, “Balkan Harbi”, “Birinci Dünya Harbi”, “Sağlık Harp Tarihi”, “Veteriner Harp Tarihi” ve “Arşiv” konularında yazım faaliyeti yürütmüştür. Faaliyet kapsamında yazılan makale ve eserler, askerî mecmualara ek olarak yayımlanmıştır.
Bu çalışmalardan bir tanesi de Harp Tarihi Şubesi tarafından 1922 yılında “Osmanlı Harekât-ı Tarihçesi: Çanakkale Muharebatı” ismiyle, Birinci Dünya Savaşı’nın değerlendirilmesinin yapıldığı müsvedde bir çalışma oluşmuştur. Bu çalışmanın içeriğinde savaşın genel değerlendirilmesi, başarı ve başarısızlıkların sebepleri gibi konulara değinilmiştir. Ancak bu çalışma, 1915-1918 yıllarını kapsayan literatürden farklı olarak Osmanlı zaferi biçimde kamuoyuna yansıtılan tarih yazımının dışına çıkmıştır. 1922 yılında İstanbul’un işgal altında olması ve siyasi gerekçelerden dolayı bu çalışmada İtilaf Devletleri’ne bir anlamda tavsiye niteliği taşıyan yazım dili kullanılmıştır. “Çanakkale’de İtilaf Devletleri Nasıl Başarılı Olabilirdi?” sorusuna yönelik yapılan çalışma başlandığında, Çanakkale Savaşları’na katılan subaylardan gelen metinler, bu söylemin aksini söylemiştir. Hatta bu zaferin Almanlara rağmen bir Türk Zaferi olduğu vurgulanmıştır.
Harp Tarihi Şubesi, Türk Kurtuluş Savaşı’ndan sonra Ankara’da Genelkurmay binasında uygun bir yer olmamasından dolayı Mayıs 1923’te Konya’ya taşınmıştır. Şubenin Konya’da bulunduğu sırada adı, Erkân-ı Harbiye-i Umûmiye Tarih-i Harp Dairesi olarak değiştirilmiştir. 1926 yılının Ağustos ayında ise Harp Tarihi Dairesi, Konya’dan Ankara’ya nakledilmiştir. Daire, 1928’de Erkân-ı Harbiye-i Umûmiye Tarih-i Harp Encümeni adını almıştır. 1935’te ise Erkân-ı Harbiye-i Umûmiye Riyasetinin adı Genelkurmay Başkanlığı olarak değiştirilmiş, Tarih-i Harp Encümeni de Genelkurmay Harp Tarihi Encümeni olarak anılmaya başlanmıştır. 1944 yılında ise Genelkurmay teşkilatında yapılan değişiklik sonucu Coğrafya Encümeni, Harp Tarihi Encümeni emrine verilmiş ve Genelkurmay Harp Tarihi Encümeninin adı; Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi ve Coğrafya Encümeni olmuştur. Encümen 1951’de, Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi Dairesi adını almıştır. 1956 yılında ise Harp Dairesi, Hamamönü’nden Dikmen Caddesindeki binasına taşınmış ve yeni binasına taşındıktan sonra kadrosunu da güçlendirmeye başlamıştır. Bu kapsamda tarih yazar uzmanlığı kadroları için muvazzaf kurmay albaylarla emekli generaller dairede görevlendirilmiş, 1959 yılında muvazzaf deniz, hava, ordu donatım, levazım, sıhhiye, veteriner ve harita subaylarından birer uzman subay ataması yapılmıştır. Söz konusu sınıf subayları, arşivde bulunan belgelerin sınıflandırılması ve dosyalanması işine gözetimde bulunmuşlardı. 1960 yılında ise dönemin Genelkurmay Başkanı Orgeneral Cevdet Sunay’ın talimatıyla Osmanlıca bilen emekli albay ve yarbaylardan 44 kişinin ataması yapılmıştır. Yine aynı yıl içerisinde İstanbul’daki Osmanlı Arşivi’nde çalışmak üzere 10 emekli general ve subaylardan “Yazma Grubu” oluşturulmuş ve sonra bu grubun adı, “İstanbul Grubu” olmuştur. 9 Temmuz 1966’da Stratejik Enstitü kurulmuş, 17 Kasım 1966’da ise enstitü, “Stratejik Etütler Daire Başkanlığı” olarak adlandırılmıştır. Mart 1967 tarihinde Harp Tarihi Dairesi, Genelkurmay Başkanlığının J-7 Başkanlığına dönüştürülmüş ve ismi Harp Tarihi Başkanlığı olarak değiştirilmiştir. Bu tarihte kuruluşunda Sekreterlik, Harp Tarihi ve Stratejik Etütler Daireleri Başkanlıkları ile Askerî Müze ve Kültür Sitesi Komutanlığı bulunmaktaydı. Genelkurmay Başkanlığının 5 Eylül 1973 tarihli emriyle Harp Tarihi Başkanlığı bünyesinde Millî Harp Tarihi Komisyonu kurulmuş ve bu komisyon, 1974 yılında Uluslararası Askerî Tarih Komisyonuna üye olmuştur.1974 yılında Harp Tarihi Başkanlığının bünyesindeki Harp Tarihi Dairesi ile Stratejik Etütler Dairesi birleştirilerek Harp Tarihi ve Stratejik Etütler Dairesi Başkanlığı adını almıştır. Başkanlık çatısı altında harp tarihi yazımı dışında Silahlı Kuvvetler Dergisi, Askerî Tarih Dergisi, Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, Savaş Menkıbeleri Dergisi, Atatürk Haftası Armağanı ve Stratejik Etütler Bülteni adlı süreli yayınlar da yayımlanmaya başlanmıştır.
3 Kasım 2011 tarihinde yapılan teşkilat değişikliğine göre kurumun adı Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Daire Başkanlığı olmuştur. 2018 yılında ise 16/07/2018 tarihli ve 30480 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Devlet Arşivleri Başkanlığı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi yayınlanmış ve bu kararname kapsamında Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Daire Başkanlığına bağlı Arşiv Şube Müdürlüğü bünyesinde toplanmış olan arşiv malzemelerin Devlet Arşivleri Başkanlığına devir süreci başlamıştır. 13 Kasım 2019 tarihli kadro düzenlemesi ile de Millî Savunma Bakanlığı (MSB) Arşiv Hizmetleri Şube Müdürlüğü, Genelkurmay ATASE Daire Başkanlığı ve Genelkurmay Basımevi Müdürlüğü birleştirilerek Arşiv ve Askerî Tarih Daire Başkanlığı adı altında yeniden teşkilatlandırılmıştır. Bu teşkilatlanma ile Arşiv ve Askerî Tarih Daire Başkanlığı; “MSB kadro ve kuruluşunda yer alan kurumlar tarafından üretilen ve geleceğe taşınmasına ihtiyaç duyulan askerî, tarihî, idari, hukuki, mali vb. nitelikteki belgelerin muhafazası, asıllarına sadık kalınarak restore edilmesi, sayısal ortama aktarılması, tercümesi, yayımlanması, sergilenmesi, kamu kurum ve kuruluşları ile gerçek ve tüzel kişiler tarafından yapılan bilgi ve belge taleplerinin karşılanmasına yönelik faaliyetleri, mevzuat hükümleri çerçevesinde ve modern arşivcilik anlayışına uygun teknolojiler kullanılarak yerine getirme” vazifesine devam etmektedir. Arşiv ve Askerî Tarih Daire Başkanlığı tarafından hâlen yayımlanmakta olan süreli yayınlar şunlardır; Atatürk Haftası Armağanı, Askerî Tarih Belgeleri Dergisi, Askerî Tarih Araştırmaları Dergisi ve Silahlı Kuvvetler Dergisi’dir. Arşiv ve Askerî Tarih Daire Başkanlığı, Bakanlıklar ve Bilkent olmak üzere görevini iki ayrı yerleşkede sürdürmektedir.
Kaynakça
16/07/2018 tarihli ve 30480 Sayılı Kanun Hükmünde https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2018/07/20180716.htm (Erişim Tarihi: 13.04.2023).
Çaykıran, Güzin ve Bostancı, Ahmet. “Türk Askeri Tarihinin Hafızası: Genelkurmay ATASE Daire Başkanlığı Arşivi”. Silahlı Kuvvetler Dergisi. Temmuz 2016, Sayı 429; (12-17).
Çaykıran, Güzin. “Çanakkale Savaşlarına Bağlı Olarak Türkiye’de Kurumsal Askerî Tarih ve Arşiv Çalışmalarının Başlaması”. Anafarta. Yaz 2019. Sayı: 3; (111-112).
Erkal, Şükrü. Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti Dönemi 23 Nisan 1920-29 Ekim 1923. c. 4, Ks. 1, Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1984.
Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Tarihi (1916-1998). Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1999.
Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Daire Başkanlığı Arşiv Şube Müdürlüğü Tanıtım Broşürü, Ankara: Genelkurmay Basımevi, 2018.
https://www.msb.gov.tr/ArsivAskeriTarih (Erişim Tarihi: 13.04.2023).
Keskin, Alev. “Kuruluşunun 100’üncü Yıl Dönümünde ATASE Daire Başkanlığı”. Silahlı Kuvvetler Dergisi. Nisan 2016, Sayı: 428; (4-15)
Kuşku, Onur. “Türk Literatüründe Çanakkale Savaşları Tarih Yazıcılığının Oluşumu (1915-1922).”(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çanakkale 2019.
Atıf
Çaykıran, Güzin. “Harp Tarihi Şubesi”, Çanakkale Savaşları Ansiklopedisi, Ed. Murat Karataş, İstanbul: Çanakkale Savaşları Enstitüsü Yayını (ISBN: 978-605-80897-7-8), 2023.
Güzin Çaykıran, “Harp Tarihi Şubesi”, Çanakkale Savaşları Ansiklopedisi, Ed. Murat Karataş, Çanakkale Savaşları Enstitüsü Yayını (ISBN: 978-605-80897-7-8), İstanbul 2023.
• Maddenin Dijital Nüshasını pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.
DOI: https://doi.org/10.5281/zenodo.13749440