ÇANAKKALE GAZELİ
ÖMER ARSLAN
Birinci Dünya Savaşı’nın dönüm noktalarından biri olan Çanakkale Muharebeleri Türk edebiyatında da kendisine önemli bir yer bulmuştur. Çanakkale Cephesine davet edilen Edebî Heyet’in mensupları, bu ziyaretin izlenimleriyle birtakım eserler vermişlerdir. Çanakkale’de kazanılan zafer sebebiyle kendisine “Gazi” unvanı verilen Osmanlı padişahı V. Mehmed Reşad (1909-1918) da zaferin şükür ifadesi olarak beş beyitten oluşan bir gazel kaleme almıştır. Bu gazel, dönemin gazete ve dergilerinin tamamına yakınında “Gazel-i Hümâyûn, Manzûme-i Hümâyûn, Manzûme-i Garrâ-i Hümâyûn” başlıklarıyla yayımlanmıştır. Çanakkale zaferini konu edinen yek-âhenk (tematik) bir gazel olması sebebiyle daha çok “Çanakkale Gazeli” olarak tanınmıştır.
Çanakkale Gazeli
Savlet etmişdi Çanakkal‘aya bahr ü berden
Ehl-i İslâmın iki hasm-ı kavîsi birden
Lâkin imdâd-ı ilâhî yetişip ordumuza
Oldu her bir neferi kal‘a-i pûlâd-beden
Asker evlâdlarımın pîşgeh-i azminde
Aczini eyledi idrâk nihâyet düşmen
Kadr ü haysiyyeti pâmâl olarak etdi firâr
Kalb-i İslâma nüfûz etmege gelmiş-iken
Kapanıp secde-i şükrâna Reşâd eyle duâ
Mülk-i İslâmı Hudâ eyleye dâim me’men
Gazelin Günümüz Türkçesiyle Nesre Çevirisi
Müslümanların güçlü iki düşmanı (İngiltere ve Fransa) birleşerek denizden ve karadan Çanakkale’ye saldırmıştı.
Fakat Allah’ın yardımı ordumuza yetişti ve askerlerimiz çelik bedenli birer kale oldu.
En sonunda düşman, asker evlâtlarımın azmi karşısında âcizliğini anladı.
[Düşman askeri] İslâm’ın kalbini (İstanbul’u) ele geçirmeye gelmişken [kendi] şerefini ayaklar altına alarak kaçtı.
Reşâd! Şükür secdesine kapan ve Allah’ın İslâm ülkelerini daima güvenli kılması için dua et.
Gazel, Sultan Reşad’ın el yazısı ile Harb Mecmuası’nın Temmuz 1332 [Temmuz-Ağustos 1916] tarihli 11. sayısında geniş bir açıklama ile yayımlanmıştır. Harb Mecmuası, Harbiye Nezâreti tarafından 27 sayı yayımlanan, görsel malzemeleriyle ve baskı kalitesiyle dikkat çeken, dönemin propaganda araçlarından biriydi. Gazel, aynı zamanda “Muhterem kârilere: Hatt-ı dest-i Pâdişâhî ile müzeyyen neşîde-i Hümâyûn bu sayımıza ayrıca bir levha olarak ilâve edilmiştir.” ilanıyla mecmuadan ayrı bir levha hâlinde okuyuculara hediye edilmiştir.
Yayımlandığı dönemden itibaren bu gazelin padişah tarafından değil de Harbiye Nazırı Enver Paşa’nın isteği doğrultusunda başka bir şair tarafından yazıldığı iddiaları gündeme gelmiştir. Padişahın yakınında görevli bulunan kişilerin hatıratlarında da bu iddialar dile getirilmiştir. Daha sonra, başta özellikle şair-padişahlar hakkındaki eserler olmak üzere diğer çalışmalarda da bu iddialar sürdürülmüştür. Şu an için gazelde Reşad mahlasının kullanılması ve bizzat padişahın el yazısı ile gazelin yayımlanması sebebiyle bu metnin, Sultan V. Mehmed Reşad tarafından yazıldığını kabul etmek en doğrusudur; fakat iddiaların varlığını görmezden gelmek de mümkün değildir.
Dönemin matbuatında yayımlandıktan sonra halk tarafından beğeni ile karşılanmış Anadolu’da, Şam’da, Erbil’de toplumun her kesiminden birçok şair tarafından bu gazel model alınarak nazireler (bir şiirle aynı vezin, kafiye ve konuda yazılmış bir başka şiir) yazılmış, aynı zamanda tahmis (bir şiirin beyitlerine eklemelerek yaparak yeni bir şiir yazma; tahmis: beşleme, tesdis: altılama, tesbi’: yedileme, tesmin: sekizleme vb.) edilmiştir.
İlk olarak Meserret Diriöz’ün 1. Milletlerarası Türkoloji Kongresi’nde sunduğu bir bildiri ile gazel ve gazele yazılan tahmisler tanıtılmıştır. Daha sonra bu tahmislere ilave yapan yeni yayınlar yapılmıştır. Gazele yapılan tahmislerdeki imzalar şu şekildedir: Üsküdarlı Talat, Ali Emîrî (3 adet), İbrahim Alaeddin [Gövsa], Ahmed Mâhir Efendi, Nigâr Hanım, Sabit Bey, Hâlid Bey, Tevfik Lâmih Bey, Yahya Kemal [Beyatlı], Abdülhalim Çelebi, Mesud Efendi, Doktor Ali Paşa, Tevfik Efendi, Veled Çelebi [İzbudak], Sertabib Sami Bey, Haydar Bey, Yümni Bey, Sabri Efendi [Kalkandelen], Abdülkadir Nasih Bey, Ali Rıdvan [Unar], Feyhân, Nazmî [Ersin] Bey, Nâzım, Binbaşı Tahsin Bey, Vedad Örfî [Bengü].
Fazıl Ahmed [Aykaç] ve Sami Bey tarafından yazılan tahmisler ise tehzil tarzında padişahı hicvederek kaleme alınmıştır. Şeyh Elif Efendi ise gazele nazire yazmıştır. Yakın zamanlarda tespit edilen Giritli Hayrî’nin bir müsemmeni (tesmini) ve Erbilli şairlerden Hamdî ve Nâcî’nin tahmisleri bu gazel etrafında oluşan edebiyatın yeni keşifleridir.
Servet-i Fünûn’daki bir habere göre gazelin müttefik Almanya’da da padişahın el yazısı ve Almanca tercümesi ile birlikte yayımlandığını ve “Neşide-i mülûkânenin efâzıl-ı şuarâ-yı Osmâniyyeden Medresetü’l-Vâizîn Edebiyât-ı Arabiyye muallimi şair-i Ferezdak-edâ Rusâfî Efendi tarafından lisân-ı azbü’l-beyân-ı Arabiye üstâdâne bir sûretde tahvîli” başlıklı bir haberden de meşhur Arap şairi Rusâfî (1875-1945) tarafından Arapçaya tercüme edildiğini öğrenmekteyiz.
Sultan V. Mehmed Reşad’ın “Çanakkale Gazeli”, toplum nezdinde gördüğü ilgiyle, model bir şiir olarak devrin edebî etkileşimini göstermesiyle, Arapça ve Almanca tercümeleri ile ve gazeli kimin kaleme aldığına dair süregelen iddialarla Türk edebiyatında farklı bir yere sahiptir.
Gazele yazılan tahmis metinlerinden örnek bendler:
Cepheden topları ejder gibi bârû-efgen
Arkasından gemiler bir sürü dîv-i âhen
Gökde tayyârelerinden saçarak nâr-ı fiten
Savlet etmişdi Çanakkal‘aya bahr ü berden
Ehl-i İslâmın iki hasm-ı kavîsi birden (Yahya Kemal)
…
Müslimîn sanki melekdir şiyem-i hazminde
Yar ü ağyare verir varını hep bezminde
Düşmen ammâ duramaz ma‘reke-i rezminde
Asker evlâdlarımın pîşgeh-i azminde
Aczini eyledi idrâk nihâyet düşmen (Veled [İzbudak] Çelebi)
…
Sen de nâçîz Nigâr işte cebîn-sâ-yı senâ
Eyle her lahza şeh ü askerine dest-küşâ
Hep temennâ-yı zafer mes‘adet-i müstesnâ
Kapanıp secde-i şükrâna Reşâd eyle du‘â
Mülk-i İslâmı Hudâ eyleye dâim me’men (Nigâr Hanım)
Kaynakça
Coşkun, Onur. Erbilli Şairler Tarafından Sultan V. Mehmed Reşad’ın Gazeline Yazılan Tahmisler. https://www.academia.edu/113750111/Erbilli_%C5%9Eairler_Taraf%C4%B1ndan_Sultan_V_Mehmed_Re%C.5%9Fad%C4%B1n_Gazeline_Yaz%C4%B1lan_Tahmisler (Erişim Tarihi:24. 07. 2025)
Çakır, Ömer. Türk Şiirinde Çanakkale Muharebeleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2004.
Diriöz, Meserret. Gazel-i Hümayun ve Tahmisleri. 1. Millî Türkoloji Kongresi. 6-9 Şubat 1978, İstanbul-Türkiye, İstanbul: Kervan Yayıncılık, 1980, 105-114.
Doğan, Enfel ve Fatih Tığlı. Sultan V. Mehmed Reşad’ın Çanakkale Gazeli ve Bu Gazele Yazılan Tahmisler. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. 2005, Sayı: 33; 41-95.
Terzibaşı, Atâ. Erbil Şâirleri. Ed. Ali İhsan Öbek ve Duygu Dalbudak, İstanbul: Kerkük Vakfı Yayınları, 2007.
Tığlı, Fatih. Sultan V. Mehmed Reşad’ın Çanakkale Gazelini Kim Yazdı?. Hikmet – Akademik Edebiyat Dergisi Vefatının 100. Yılı Münasebetiyle Ali Emîrî Özel Sayısı. 2024, 916-934
Tığlı, Fatih. Giritli Hayrî’nin Biyografisine Katkılar ve ‘Çanakkale Gazeli’ne Yazdığı Bir Müsemmeni. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi. 2024, Sayı: 33; 473-489.
Uzun, Mustafa. Çanakkale Muharebeleri-Edebiyat. Diyanet İslâm Ansiklopedisi. İstanbul, C.IIX; 208-209.
Atıf
Arslan, Ömer. “Çanakkale Gazeli”, Çanakkale Savaşları Ansiklopedisi, Ed. Murat Karataş, İstanbul, Çanakkale Savaşları Enstitüsü Yayınları (ISBN: 978-605-80897-7-8-), 2025.
Ömer Arslan, “Çanakkale Gazeli”, Çanakkale Savaşları Ansiklopedisi, Ed. Murat Karataş, İstanbul, Çanakkale Savaşları Enstitüsü Yayınları (ISBN: 978-605-80897-7-8-), 2025.