BROKEN HILL SALDIRISI
Orhan ÖZCAN
Broken Hill Saldırısı, Avustralya’nın Yeni Güney Galler Eyaleti’nde Broken Hill maden kasabasında meydana gelmesi nedeniyle literatürde Broken Hill Savaşı (Battle of the Broken Hill) ismi verilmiştir. Saldırı, 1 Ocak 1915’te Avustralya’da yaşayan iki Müslüman göçmenin Broken Hill-Silverton seferini yapmakta olan trene gelişigüzel ateş etmesiyle meydana gelmiştir. Hadise, ilk başta münferit kriminal bir vaka gibi görünse de ateş edenlerin Müslüman kimliğine sahip olması ve ölü ele geçirilen şahısların üzerlerinden Osmanlı Devleti’nin cihat çağrısına uyan emare ve dokümanların çıkması hadisenin uluslararası bir boyut kazanmasına neden olmuştur. Günümüzde Avustralya literatüründe Broken Hill Saldırısı, ABD’de yaşanan 11 Eylül Saldırısı (2001)’ndan sonra Avustralya’daki İlk İslami Saldırı olarak nitelendirilmeye başlanmıştır. Avustralya literatüründe her ne kadar Broken Hill Savaşı ismi verilmiş olsa da yaşanan vakanın savaş ya da çatışmadan ziyade saldırı niteliği taşımasından dolayı çalışmanın başlığı Broken Hill Saldırısı olarak isimlendirilmiştir. Çanakkale Savaşı öncesi Avustralya topraklarında meydana gelen Broken Hill Saldırısı, Avustralya’nın savaşa asker göndermesinin kamuoyu nezdinde “haklı olduğunun” zeminini hazırlarken Avustralya’da toplumsal olarak propagandanın ne kadar kaygı verici boyutlara taşındığını göstermesi açısından ibret vericidir.
Gool Baldsha Muhammet (Gool Baldsha Muhammad/Kul ya da Gül Mehmet Afgan Müslüman-40 Yaşında) ve Molla Abdullah (Mulla Abdullah/Hintli Müslüman-60 Yaşında) isimli iki Müslüman Avustralyalı, uzun süredir göçmen olarak Avustralya’da yaşamaktadır. Yerli literatürde Kul Mehmet ismiyle bilinen Gool Baldsha Muhammet, dondurma satıcısıdır. Molla Abdullah ise deve çobanı ve kasap olmasının yanı sıra Avustralya’da yaşayan Müslüman çevrede molla (din adamı) olarak bilinmektedir.
1 Ocak 1915’te Kul Mehmet ve Molla Abdullah, yılbaşı kutlaması için Broken Hill-Silverton Seferini yapan trenin geçişi esnasında pusu kurdukları mevkiden, yolculara rastgele ateş ederek hadisenin fitilini ateşlemişlerdir. Trende, Avustralya’nın bağımsız olmasını (1 Ocak 1901) kutlamak maksadıyla Manchester Birliği Bağımsız Oddfellows Tarikatı’ndan yaklaşık 1.200 kişi yolcu bulunuyordu. Broken Hill’i henüz 3 km geçmiş olan trene, hâkim bir tepeden ateş edilmiştir. Yolcular ilk etapta silah seslerini duyduklarında yılbaşı kutlaması sanmışlardır ancak açık vagon içinde bazı yolcuların vurularak yere düşmesiyle olayın bir saldırı olduğu anlaşılmıştır. Saldırıda, çeşitli yaş ve cinsiyetten dört kişi ölmüş ve yedi kişi de yaralanmıştır.
Broken Hill Saldırısında ölü ve yaralı sayısıyla ilgili değişik sayılar telaffuz edilmekle birlikte Bernard Gaynor’un On Target Dergisi’nde kaleme aldığı makalede, ölü sayısını üç ve yaralı sayısını yedi olarak vermiştir. Chris Coulthard Clark da Avustralya Savaşları Ansiklopedisi’nde ölü sayısını üç ve yaralı sayısını altı kişi olarak belirtmiştir. Abu Bakr Sirajuddin Cook ise Molla Abdullah, Molla mı? İddiaların ve Delilerin Yeniden Değerlendirmesi isimli kapsamlı çalışmasında, ölü sayısını dört ve yaralı sayısını yedi olarak vermiştir. Christine Stevens de Molla Abdullah biyografisinde ölü sayısını dört ve yaralı sayısını yedi olarak belirtmiştir.
Tren, ateş edildiği esnada hız kesmeden devam etmiş ve olay mahallinden uzaklaştıktan sonra durmuştur. Trene ateş eden şahıslar, bölgeden kaçarak uzaklaşırken olayın duyulması üzerine eyaletin asayişinden sorumlu yetkililer (asker, polis) ve yerel halktan oluşan silahlı bir ekip kaçakları aramaya başlamıştır. Sürek avının sonunda kasabayı çevreleyen kayalık bir tepenin etrafında görülen zanlılar, ateş altına alınmıştır. Yaşanan kısa süreli çatışmada eyalet asayişinden sorumlu bir kişi yaralanmış, dondurma satıcısı Kul Mehmet ölü ele geçirilmiştir. Molla Abdullah ise ağır yaralanmış, ele geçirilmesinin ardından hastanede ölmüştür. Böylece 1 Ocak 1915’te saat 10.00’da başlayan çatışma, gece yarısı iki zanlının ölü ele geçirilmesiyle son bulmuştur.
Polisin yaptığı üst aramasında ölü ele geçirilen Kul Mehmet’in göğsünden Türk Bayrağı çıkarken Molla Abdullah’ın üzerinde Kuran, Sultan’ın Emrine İtaattir notu bulunmuştur. Türk bayrağı polis tarafından alınmıştır. Günümüzde Sydney Polis Müzesinde bulunmaktadır. Ayrıca Molla Abdullah’ın üzerinde, yerel sağlık müfettişliğinin helal et kesmesinden dolayı kendisine verilen cezalara kızan ve Osmanlı İmparatorluğuna bağlılığını kaleme aldığı bir notta bulunmuştur. Bunun dışında üzerinden çıkan silah, bıçak ve bayrak gibi kanıtlar Sidney Polis merkezine gönderilmiş ve Yeni Güney Galler (NSW) Polis Müzesinde korunmaktadır. 1920’de çıkan bir Avustralya gazetesinde eşyalar, Türk İsyanının Kalıntıları olarak tanımlanmıştır. Günümüzde Adalet ve Polis Müzesinin (Justice&Police Museum) koleksiyonları arasındadır.
Kul Mehmet’in üzerinden çıkan notta ise Türk Padişahın tebaası olarak hareket ettiği notu bulunmuştur. Bu nedenle trene ateş eden iki Müslümanın, Türk oldukları düşünülmüştür. Olayın ardından toplanan halk, Müslüman toplumunun yaşadığı muhitlere yürüyüşe geçmiş, öfke ve intikam içeren sloganlarla protesto gösterileri düzenlerken bazı yerlerde Müslümanlara karşı silahlı saldırılar da gerçekleşmiştir. Hadise, tam olarak Yeni Güney Eyaleti ve diğer Avustralya eyaletlerinde infial etkisi yaratmıştır. Saldırı sonrasında Avustralya’da yaşayan Alman toplumuna da saldırılarda bulunulmuştur. Avustralya’da yaşayan Almanlara saldırının temel nedeni ise Birinci Dünya Savaşı’nı Almanya’nın çıkarmış olduğunun düşünülmesi ve Osmanlı Devleti’nin Almanya’yla aynı ittifakta bulunuyor olmasıdır. Bu olay akabinde Avustralyalılar, Almanların yaşadığı kulüp ve evleri yakmış, Alman kökenli halkın yaşadığı yerlerde taşkınlık yapmışlardır.
Broken Hill Saldırısı, Türk ve Avustralyalı pek çok tarihçi tarafından farklı bakış açılarıyla değerlendirilmiştir. Saldırı, ilk defa Hikmet Feridun Es’in 5 Haziran 1967’de “Avustralya’da Çanakkale” isimli makalesinde yer verilirken “Kahraman İki Türk” olgusu oluşturulmuştur. Rahmi Doğanay, “Çanakkale Zaferi’nin Türk ve Dünya Tarihi Açısından Sonuçları”, N. Fahri Taş’ın “Birinci Dünya Savaşı Çanakkale Muharebelerinin Avustralya’da Doğurduğu Sorunlar” isimli çalışmalarının yanı sıra tarihçi ve diplomat Bilal Şimşir’in “1915 Çanakkale Savaşı ve Türkiye-Avustralya İlişkileri” isimli makalesinde Kahraman İki Türk kavramı işlenmiştir. Bilal Şimşir, Avustralya’da diplomat olması nedeniyle Broken Hill’de saldırının gerçekleştiği yerde bir anıt yapılması talebini, dönemin belediye başkanı Mr. Black’e iletmiştir. Diğer yandan saldırıyla ilgili günümüzde yapılan çalışmalar, kahraman iki Türk efsanesinden hadisenin bir komplo olduğu yönünde bir değişime uğramıştır. Emre Saltık “Anzak Komplosu” adlı çalışmasında, saldırının Avustralya’nın Büyük Britanya’nın yanında Birinci Dünya Savaşı’na katılma isteksizliğine karşı kurgulanmış bir komploda izah etmiştir. Sinan Kıyanç, “Broken Hill’den Çanakkale’ye: Avustralya’da “Düşman” İmajının Doğuşu” isimli eserinde de komplo olgusuna dikkat çekmiştir. Türkiye’de Broken Hill hadisesi, edebiyat ve sinema alanında da Kahraman İki Türk olgusuna benzer bir yaklaşımla konu edinmeye devam edilmiştir. Avustralya literatüründe saldırı, Abu Bakr Sirajuddin Cook’un “Mullah Abdullah, A Mullah? A Reassessment of the Assertions and the Evidence” adlı çalışmasında yer almış ve saldırı tarihsel boyutundan ziyade dini perspektiften ele alınmıştır. Clark Chris Coulthard, The Encyclopaedia of Australia’s Battles isimli ansiklopedi çalışmasında yer verirken Bernard Gaynor, “100th Anniversary of First Islamic Attack in Australia” isimli çalışmasında Avustralya’nın 11 Eylül’ü benzetmesinde bulunmuştur.
Zanlıların vatandaşlara neden ateş ettiği, milliyetleri ve saldırının arkasında kim ya da kimlerin olduğu hâlâ tartışma konusudur. Saldırıda bulunanların Müslüman olması, saldırganların üzerinden sultana bağlılık notu, Türk bayrağı gibi belge ve kanıt değeri taşıyan delillerin çıkması hadisenin iki toplum arasında bir savaş olduğu üzerine bir olgu yaratmıştır. Saldırı Avustralya’da, Broken Hill Savaşı olarak isimlendirilmiş çatışmasının yaşandığı yere, Türklerin Vurulduğu Kaya ismi verilmiştir. Avustralya tarihinde yaşanan hadise her ne kadar Broken Hill Savaşı (Battle of the Broken Hill) olarak bilinse de bir savaş olmaktan ziyade saldırı, hadise ya da çatışma olarak isimlendirilebilir. Günümüzde Broken Hill Saldırısının anısını canlı tutmak için olayın yaşandığı mevkide Kul Mehmet’in dondurma aracının bir replikası bulunmakta olup Türk bayrağı, sultana bağlılığı belirten evrak ve olay günü çekilen fotoğraflar polis müzesinde sergilenmektedir.
Sosyal psikoloji, iletişim ve propagandanın önemli bir argümanı haline gelen ikna etme/edilme; çatışma, savaş, uluslararası sorunlar ve politika gibi toplumsal olgularda başat bir rol oynamıştır. Birinci Dünya Savaşı’yla ulusların küresel çapta varoluş mücadelesine kalkıştığı bir süreçte, var olan düşmanlıkların kışkırtılması ya da yeni düşmanlıkların ortaya çıkmış olması tarihsel ve sosyolojik bir vakadır. Savaş ve afet gibi toplumsal, iktisadi ve politik kırılma dönemlerinde politik yapılar, vatandaşlarından lükslerinden vazgeçmesi ya da üzerinde yaşadığı topraklar için fedakârlık göstermesini bekler. Bu açıdan Avustralya’da 1 Ocak 1915’te gerçekleşen olay; propaganda, ikna ve toplumsal bir provokenin örneğini içermesi açısından dikkat çekicidir. Elde yeterince kanıt olmamakla birlikte kışkırtma özelliği ağır basan bu olayın perde arkasında Avustralya’nın savaşa katılma nedeni üretildiği ortadadır. Saldırının Avustralya toplumunda, Osmanlı Devleti ve Müttefiki Almanya’ya karşı bir nefret kıvılcımı yarattığı şüpheye yer bırakmayacak açıklıktadır. Saldırı, Avustralya’nın Büyük Britanya’nın yanında Birinci Dünya Savaşı’na katılma nedenselliğini üretmede bir adım olmanın yanı sıra toplumsal hafıza ve kimlik inşasında bir rol oynamış olabilmesi de değerlendirilmesi gereken diğer konulardır. Birinci Dünya Savaşı esnasında Avustralya topraklarında meydana gelen ilk ve tek hadise olmasının yanı sıra günümüzde Avustralya’da ki ilk İslami saldırı olarak nitelendirilmiştir. Diğer yandan Türkiye’de konu akademisyenler tarafından Avustralya’da iki kahraman figürü oluşturulmuş olsa da günümüzde konuyu çalışan pek çok akademisyenin aynı fikirde olmadığıdır.
Kaynakça
“An Interesting Letter from a Queanbeyan Soldier”. Queanbeyan Age. 25 December 1914.
Armaoğlu, Fahir. 20.Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1980. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1983.
Akdoğan, Lokman. Kıvılcım Avustralya’ya Savaş Açan İki Türkün Hikayesi. İstanbul: Yakın Plan Yayınları, 2019.
Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi: Cilt: Kafkas Cephesi, 3’üncü Ordu Harekâtı. Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1991.
“Broken Hill Battle”. Creswick Advertiser.12 March 1915, p.3.
“Broken Hill Battle”, Willaura Farmer, 11 March 1915, p.2.
Carter, Jeff. People of the Inland. Rigby Limited, 1966
Cayley, Frank. Flag of Stars. Adelaide Rigby, 1966.
Cecil, John. “Anzac Allies: The Japanese Battleship which Sailed by Our Side”. 16 August 2014, http://www.abc.net.au/local/audio/2014/08/15/4068010 (Erişim Tarihi: 14.09.2018).
Clark, Chris Coulthard. The Encyclopaedia of Australia’s Battles. Allen&Unwin, NSW, 2001.
Cook, Abu Bakr Sirajuddin. “Mullah Abdullah, A Mullah? A Reassessment of the Assertions and the Evidence”. Journal of Muslim Minority Affairs. 2022, Vol.42, Issue:4;500-511.
Dash, Mike. “An Ice Cream War”. https://mikedashhistory.com/2011/10/20/an-ice-cream-war/ (Erişim Tarihi:26.05.2024).
Doğanay, Rahmi. “Çanakkale Zaferinin Türk ve Dünya Tarihi Açısından Sonuçları”. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi. 1993, Sayı: 12.
Gaynor, Bernard. “100th Anniversary of First Islamic Attack in Australia”. A Weekly Commentary On Target, 16th January 2015, Vol.51, No.2; 6-7.
Ilıcak, M. Türkay. İki Türk’ün Avustralya’ya Savaş İlanı. İstanbul: Venüs Matbaacılık, 2001.
Kıyanç, Sinan. “Broken Hill’den Çanakkale’ye: Avustralya’da “Düşman” İmajının Doğuşu”. Ed. Barış Borlat ve Burhan Sayılır, 105.Yılında Çanakkale Muharebelerine Bakış. Ankara: Çanakkale Savaşları Kitapları Dizisi, 2020.
Koca, Salih. Broken Hill Savaşı 1915. İstanbul: Çapraz Kitaplar, 2018.
“Mementoes of the Crime”. Brisbane Truth. 19 December 1920, p.9.
Mombauer, Annika. “July Crisis 1914”. https://encyclopedia.1914-1918-online.net/article/july_crisis_1914 (Erişim Tarihi:21.10.2023).
Rajkowski, Pamela. In the Track of the Camelmen. Openbook Howden Print & Design, 2021.
Saltık, Ekrem. “Anzak Komplosu”, Osmanlı’nın Son Kilidi Çanakkale (Tek Kitap). Ed. Soner Demirsoy vd., İstanbul: Çamlıca Basım Yayın, 2014.
Stevens, Christine. “Mullah Abdullah”. Australia Dictionary of Biography, National Centre of Biography Australian National University, 2005 https://adb.anu.edu.au/biography/abdullah-mullah-12763 (Erişim Tarihi:08.10.2023).
Stevens, Christine. Tin Mosques and Ghantowns, Alice Springs, Paul Fitzsimons, 2002.
Şimşir, Bilal. “1915 Çanakkale Savaşı ve Türkiye-Avustralya İlişkileri”. Çanakkale Araştırmaları. Sayı:2.
Tattersfield, David. “New Year’s Day 1915: The Unknown ‘Battle of Broken Hill”, https://www.westernfrontassociation.com/world-war-i-articles/new-years-day-1915-the-unknown-battle-of-broken-hill/ (Erişim Tarihi:26.05.2024).
“The Battle of Broken Hill”. https://mhnsw.au/stories/ww1/battle-broken-hill/ (Erişim Tarihi:11.10.2023).
“The Enemy at Home”, “The Battle of Broken Hill and Repercussions for the German Community”. https://www.migrationheritage.nsw.gov.au/exhibition/enemyathome/battle-of-broken-hill/index.html (Erişim Tarihi:11.10.2023).
The Personal Bicenntennial Diary, Sunshine Diaries, Brisbane, 1987.
“The site of the Battle of Cable Hill [PRG 280/1/27/108]”. https://collections.slsa.sa.gov.au/resource/PRG+280/1/27/108 (Erişim Tarihi:11.10.2023).
“On Board a Military Transport”. Bendigonian. 15 December 1914.
Özcan, Orhan. “Avustralya Ulus Bilincinin Oluşmasında Çanakkale Savaşı’nın Rolü”, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, İzmir 2018.
Özcan, Orhan. “Avustralya’nın Birinci Dünya Savaşı’na Katılmasında Büyük Britanya Etkisi: Siyasi Elitler ve Savaş Posterleriyle Propaganda”. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı. 2021,C.XIX Sayı:30;173-198.
Özcan, Orhan. “Avustralya’nın Asya-Pasifik’te Tehdit Algısı: Sarı Tehlike (1850-1914)”. Güvenlik Stratejileri Dergisi. 2021, 17 (40); 865-898, DOI: 10.17752/guvenlikstrtj.1029874.
Özcan, Orhan. “Avustralya’nın I. Dünya Savaşına Katılmasında İngiltere Etkisi”. Ed. Osman Köse, İlkçağlardan Modern Döneme Tarihten İzler, Uluslararası Multidisipliner Akademik Çalışmalar Sempozyumu. 2018, ss.245-262.
Vakkasoğlu, Vehbi. Bir Destandır Çanakkale. İstanbul: Nesil Yayınları, 2020.
Atıf
Özcan, Orhan. “Broken Hill Saldırısı”, Çanakkale Savaşları Ansiklopedisi, Ed. Murat Karataş, İstanbul: Çanakkale Savaşları Enstitüsü Yayını (ISBN: 978-605-80897-7-8), 2024.
Orhan Özcan, “Broken Hill Saldırısı”, Çanakkale Savaşları Ansiklopedisi, Ed. Murat Karataş, Çanakkale Savaşları Enstitüsü Yayını (ISBN: 978-605-80897-7-8), İstanbul 2024.