BARBAROS HAYREDDİN ZIRHLISI
Gökhan ATMACA
1910 yılında Almanya’dan satın alınarak Çanakkale’ye getirilen SMS Kurfürst Friedrich Wilhelm adlı gemiye, Osmanlı sancağı çekildikten sonra Barbaros Hayreddin adı verilmiştir. Yaşlı da olsa Osmanlı Donanmasındaki en kuvvetli gemi olması sebebiyle sancak gemisi olarak görev alan gemi, Trablusgarp ve Balkan savaşlarında çok önemli faaliyetlerde bulunmuştur. I. Dünya Savaşı öncesi bir yıla yakın bir süre tersanede onarım gören gemi, I. Dünya Savaşı’na girerken sancağı Yavuz zırhlısına devretmiştir. I. Dünya Savaşı’nın patlak vermesinden sonra Donanma Komutanı Amiral Souchon tarafından ilk önce Karadeniz manevralarına dâhil edilmesi düşünülmüş daha sonra bu karardan vazgeçilmiştir. Barbaros Hayreddin, Marmara Denizi’nde lojistik destek ve karakol görevi icra etmeye başlamıştır. Çanakkale’nin Müttefikler tarafından 1915 başından itibaren zorlanmaya başlanması üzerine aşırtma atışlar yapmak maksadıyla bu cephede görevlendirilmiştir. Müttefikler Boğaz’da dış savunma düzenini bozduktan sonra Boğaz’ı geçerek orta ve iç savunma hattını çökertmeye karar verilmiştir.
Tam da bu dönemde 4 Mart 1915’te Saltık limanına gelen Barbaros, 5 ve 6 Mart’ta Nara ve Kilya’da bulunurken dolaylı atışla Kilitbahir’i bombardıman eden Queen Elizabeth İngiliz muharebe gemisine ilk defa karşılık vermiştir. 280 mm’lik 21 adet mermiyle yapılan bu karşı atışta, daha önceden Yarımada üzerinde kurulmuş olan gözetleme yerlerinden ve muhabere postalarından faydalanılmıştır. Barbaros Hayreddin gemisinin bombardımanının ardından Queen Elizabeth, atış menzili dışına çıkmıştır. Barbaros Hayreddin ve Turgud Reis’in ağır toplarının azami atış menzili 15.000 metre olmasına karşılık Queen Elizabeth 380 mm’lik toplarıyla bu menzilin çok dışından atışına devam etmiştir. Atışları süresince deniz tarafındaki bordalarında bulundurulan Ceyhun ve Üsküdar vapurları, Barbaros Hayreddin ve Turgud Reis’i muhtemel bir denizaltı taarruzuna karşı korumuştur. Başlangıçta demirli olarak yapılan bu atışlar, sonradan makineler çalıştırılmak suretiyle yerinde tutunularak yapılmış ve bu suretle düşman mermilerinden kaçınmak mümkün olmuştur.
Barbaros Hayreddin gemisi, 7 Mart’a kadar Nara’da kaldıktan sonra 8 Mart’ta Turgud Reis zırhlısıyla beraber Boğaz ve Lâpseki bölgesinde geçmiştir. 9, 10 ve 11 Mart’ta Nara ve Kilya civarında hareket halinde bulunduktan sonra Barbaros Hayreddin’in İstanbul’a dönmesiyle Turgud Reis yalnız kalmıştır.
11 Mart’ta İstanbul’a giden Barbaros Hayreddin, ikmal yaparken Turgud Reis, 12-18 Mart’ta Saltık Limanı, Nara ve Akbaş bölgesinde muharebeye hazır bir durumda zikzak seyirlerine devam etmiştir. 18 Mart 1915 büyük Boğaz Muharebesi’nin devam ettiği günde, Nara ve Maydos bölgesinde bulunmuştur.
18 Mart 1915 günü yaşanan Boğaz Muharebesi ve sonrasında kazanılan zaferin ardından 19 Mart’ta İstanbul’dan kalkan Barbaros Hayreddin, o akşam Şarköy’e ve ertesi günü Nara’ya gelmiş, diğer gün ise atış eğitimlerine devam etmiştir.
7 Nisan 1915’te Müstahkem Mevki Komutanlığı, Başkomutanlık Vekâleti’nden yazı ile Turgud Reis ve Barbaros Hayreddin gemilerindeki dört adet 105 mm’lik ve Hamidiye’den dört adet 120 mm’lik toplar isteyince gemi İstanbul’a gelmiştir. Turgud Reis ve Barbaros Hayreddin gemilerinden dört adet 280 mm’lik (iki orta taret) top ile 11 Nisan’da Barbaros Hayreddin’den çıkarılarak gönderilmiş olan üç adet 105 mm’lik topun Soğanlıdere’ye konması kararlaştırılmıştır. 25 Nisan 1915’te, üç adet 105 mm’lik gemi topu Soğanlı’ya konmuş ve atışa hazır bir duruma getirilmiştir.
Bu arada 12 Nisan 1915’te gemi komutanı Korvet Kaptanı Küçükmustafapaşalı Muzaffer Adil, Turgud Reis komutanlığına atanmış; yerine Korvet Kaptanı Cibalili Mehmed Nazmi Bey getirilmiştir.
3 Nisan 1915’ten itibaren tarassut mevkileri, tesis ve birbirlerine telefonla bağlandığı gibi yardımcı hedef olarak da vetetler dikilmiştir. Bu tertibat 25 Nisan gününe kadar bitirilmiştir. 25 Nisan 1915 altı muhtelif yerde karaya ayak basan kuvvetlerden Arıburnu’ndakiler Turgud Reis’in ateşine maruz kaldıkları gibi buradaki nakliye gemileri de uzaklaşmak zorunda kalınmıştır. Çıkarma işlemi bu yüzden hayli sekteye uğradı. Müttefik gemilerinin daha uzağa ateş edebilmeleri ve bunu sabit balonlarla tanzim ve idare edebilmeleri, iki zırhlımızı daima zor bir duruma sokmuş, bazen ateş kesmelerine sebep olmuş fakat bütün bunlara rağmen imkân nispetinde karşılık vermelerinin önüne geçememiştir. 27 Nisan’da her iki gemi vazifelerine devam ederken Barbaros Hayreddin’in orta taret sağ namlusunun parçalanması sonucunda 15 kişi yaralanmıştır.
Bu arada Barbaros Hayreddin ve Turgud Reis zırhlıları için denizaltılara karşı müdafaa yapmak üzere tahsis edilen Ceyhun vapuru her zaman Turgud Reis’in bordasında yatarak denizaltılara karşı siperlik yapmıştır. 27 Nisan 1915 Salı günü Ceyhun vapurunun görevini yapmak üzere Üsküdar vapuru Nara’ya gelmiştir. Nara’daki nakliye gemilerine müttefik donanma gemilerinin endirekt atışlarının başlamasıyla Nara’da bulunan gemiler limandan hareket etmiştir. Ancak, Üsküdar vapuru mermi teması sonrası batmıştır. Bu sırada Turgud Reis ve Barbaros Hayreddin, Akbaş ile Kepez Burnu arasında dolaşmıştır.
28-30 Nisan günlerinde ise harekâta yalnız başına devam eden Barbaros Hayreddin, 1,2 ve 3 Mayıs günlerinde yaptığı atışlarda sırası ile 10, 17, 33 ve üç mermi olmak üzere toplam 63 mermi harcamıştır. 29 Nisan’da Müttefikler 73 mermi atmak suretiyle Eceabat’ı yakmış ve buna Barbaros Hayreddin ancak sekiz mermi ile karşılık verebilmiştir. 3 Mayıs’ta Müttefikler, Eceabat’ı yeniden dövmüştür. Aynı günde Barbaros Hayreddin, Swiftsure İngiliz muharebe gemisi üzerinde bir isabet sağlamış ve çıkarma işini, kısa bir zaman için de olsa geciktirmiştir. 6-15 Mayıs tarihleri arasında İstanbul’da bulunan Barbaros Hayreddin, ayın 18’ine kadar atışlarına devam ettikten sonra 19’unda İstanbul’a dönmüştür. İkmal yaptıktan sonra 26 Mayıs’ta Barbaros Hayreddin Çanakkale’ye tekrar gelmiştir.
İngilizler, Çanakkale’deki Türk birliklerinin başlıca ikmal yolu olan Marmara deniz ulaşımının tehlikeye girmesi halinde açlık ve cephanesizlikten teslim olacağı kanaatindeydiler. Bu amaç doğrultusunda İngiliz E-11 denizaltısı, denizaltı harbinde kullanılabilecek en etkili gemilerinden biri olmuştur. Marmara’ya sızmış olan E-11 denizaltısı 27 Mayıs günü erken saatlerde su yüzeyinde devriyeye çıkmıştır. Ufukta muhriplerin eşlik ettiği zırhlı bir gemiye benzer şekiller belirmiştir. Bu gemi, muhtemelen Barbaros Hayreddin zırhlısıydı. Torpido saldırısı yapmak için çok uzaktan ve açıktan geçiyor bu yüzden gemi komutanı Nasmith aradaki mesafeyi kapatana kadar dalmaktan vazgeçtir. Hâlâ gözükmediği için daha yakına gelmiş ve yüzeydeyken saldırmaya niyetlenmiştir. Fakat muhrip gemilerden biri Nasmith’in yerini belirleyip ona doğru yöneldiğinde, Barbaros Hayreddin zırhlısı hala menzil dışındaydı.
19 Haziran 1915’te Topçu Subayı Ali Rıza Bey’in hazırladığı rapora göre Barbaros Hayreddin, Maydos ile Kilitbahir arasında bulunan Çamburnu Kalesi önünde mevki almış ve demirlemiş sahildeki rasatlarımızın vermiş olduğu istihkâm ve mesafe ile karşı aşırma endahtına başlamıştır. Bu endahtın Müttefik donanmasına pek büyük etkisi olmuştur. Demirli bulunan gemilerden birisine birkaç isabet ve aynı zamanda telsizle yaptıkları muhabereye müdahale edilmesi, donanmanın ateş kesmesine neden olmuştur. Müttefikler bundan sonra uçurdukları sabit balon ve uçaklarla aşırma endahta başlamıştır. Muharebe balonda bulunan telefon tertibatıyla ve işaret flamaları aracılığı ile endaht eden sefineye veriliyordu. Müttefik balonundan başka uçakları tarafından gözlemleme yapılarak aşırma endaht icra ettiği görülmüştür.
E-11 Türk tarafına ciddi kayıplar verdirmeye başlamış ve 8 Haziran’da Barbaros Hayreddin ile Turgud Reis muharebe gemilerini bordalarında bulunmak suretiyle denizaltı hücumlarına karşı koruyan Ceyhun vapurunu batırmayı başarmıştır. 12 Nisan’da görevini Mehmed Nazmi Bey’e bırakan Muzaffer Adil Bey, 8 Temmuz 1915’te tekrar Barbaros Hayreddin’in komutanlığına atanmıştır.
Barbaros Hayreddin, 7 Ağustos 1915 günü Çanakkale Cephesi’ne götürmek üzere İstinye’den aldığı mühimmat ve malzeme ile saat 19.00’da hareket etmiş, Galata önlerinde kendisine refakat edecek Sivrihisar torpidobotu da ona katılmıştır. Aralarında 10 dakika mesafe ile seyre 16 mil hızla devam edilmiştir.
Boğaz’da dolaylı atış ile kara kuvvetlerini desteklemek görevini almış olan Barbaros; 9.600 bomba, 4.836 sahra mermisi, 1.791 dağ topu mermisi, 400 adet 105 mm’lik obüs mermisinden oluşan savaş gereçleri dışında bir miktar para da götürmekteydi. Barbaros Hayreddin’e eşlik etmekte olan Sivrihisar torpidobotu hızının azlığından emniyet görevini tam olarak yapamamıştır.
Barbaros Hayreddin’in güvertesine cephane sandıkları yüklenmiştir. Kıtalarına katılacak birçok mitralyöz, tayyare ve piyade zabitanı güvertede bulunmuştur. Yola çıkarken Marmara’yı gece geçişi ile geçerek denizaltılara karşı avantaj sağlamak istenmiştir. E-11’in pusu kurduğu Bolayır önlerine geldiğinde ortalık iyice aydınlanmıştır. 14 mil hızla seyreden Barbaros Hayreddin sahil müsaadesinden dolayı büyük zikzaklar çizmeden ilerlemiştir. E-11’e 300 metre yaklaştığı zaman periskop ve atılan torpidonun izi ancak görülebilmiştir. Dümen sancak alabandaya vurulsa da çok geç kalınmıştır.
Nasmith, Marmara’ya girip yeni bir yerden Türkleri tehdit etmeye başlamadan hemen önce 6 Ağustos gecesi Anafartalar çıkarması gerçekleşmiştir. 8 Ağustos günü sabah 04.40’ta Nasmith bir muhribin eşlik ettiği zırhlıyı görmüştür. 20 dakika sonra ortadaki büyük gemiye isabet eden bir torpido ateşledi. E-11’in periskobuna ağır top ateşi açmasına rağmen sancağa yatan ve kıyıya doğru rotasını değiştiren zırhlı gemi çok zor durumda kalmıştır.
E-11’nin attığı torpido sancak taraf, sekizinci bölme, baş kazan dairesinden isabet etmesiyle elektrikler sönmüş ve sancak makinesi durmuştur. Torpido izi, alacakaranlık dolayısıyla güçlükle görülebilmiş ve yapılan kaçınma manevrası bir işe yaramamıştır. Önce kıyıya yönelen gemi, denizaltıya hedef göstermemek amacıyla sonradan tekrar denize açılmış ancak geminin kurtarılamayacağı anlaşılınca yeniden karaya yönelmiştir.
Sekizinci bölmenin dışında diğer üç bölme de su almaya başlamıştır. Güvertedeki cephane sandıkları devrilince meyil artmış ve alabora tehlikesi ortaya çıkmıştır. Geminin ikinci komutanı Binbaşı Mehmed Bey, geminin dengede kalması için çok uğraş vermiştir. İskele tarafındaki dabıl batımlarına (çift sarnıçları) alınan sular da etki etmemiştir. Teknenin eski olması sebebiyle mukavemeti azaltmıştır. Gemi nihayet sancak taraftan alabora olarak birkaç dakika o durumda kaldıktan sonra batmıştır. Henüz omurgası üzerinde bulunan personel de denize doğru sürüklenmiştir. Gemiye eşlik eden Sivrihisar torpidobotu ile bölgede bulunan Basra muhribi denize düşen personeli kurtarmayı ancak başarabilmiştir.
Barbaros Hayreddin, 40 derece, 28 dakika enlem ve 26 derece, 47,8 dakika boylam mevkiinde 11 kulaçta batmıştır. Üzerinde bir buçuk kulaç su bulunarak, yüklemiş olduğu 9.600 bomba, 4.836 sahra mermisi, 1.791 dağ topu mermisi, 400 adet 105 mm’lik obüs mermisi ve bir miktar para da bu suretle kaybolmuştur.
Doğanarslan feneri hizasında 4 dakika içinde batan gemide şehit olanlar ile kurtulanların listesi Başkumandan Vekili Enver Paşa tarafından 17 Ağustos’ta Donanma Komutanlığı’ndan istenmiş, bu liste 21 Ağustos’ta Bahriye Nezâreti’ne gönderilmiştir. Donanma 2’nci Komutanı Albay Arif ve Gemi Komutanı Albay Muzaffer, Lâpseki Liman Reisi Binbaşı Osman Fevzi denizden kurtarılanlar arasında yer almıştır. Bu listeye göre 26 güverte sınıfı subay, 23 makine sınıfı subay, 2 asker, 320 gedikli olayda tahliye edilmiş ve 27 asker de yaralı olarak kurtarılmıştır. Toplam 19 subay, 11 gedikli adayı, 226 gedikli ve er şehit olmuştur.
Barbaros Hayreddin zırhlısından kurtulanları İstanbul’a nakledecek hiçbir vapurun Gelibolu’ya gelmemesi ve kara yolunun daha güvenli olması üzerine mürettebat, 9 Ağustos günü müfrezeler halinde arabalar vasıtasıyla İstanbul’a sevk edilmiştir.
Donanma Komutanı Amiral Souchon’un istekleri doğrultusunda Marmara Denizi’nde manevralar icra eden, Çanakkale Cephesi’nin açılmasıyla birlikte İstanbul-Çanakkale hattında görev yapmaya başlayan Barbaros Hayreddin zırhlısı yaptığı aşırma atışlar dışında lojistik destek konusunda da önemli görevler icra etmiştir. Müttefik denizaltılarına karşı alınan tüm önlemlere ve yapılan tüm eğitimlere karşın gemi 8 Ağustos 1915’te İngiliz denizaltısı E-11 tarafından batırılmıştır. Böylelikle 21 yaşındaki Barbaros Hayreddin beş yıllık Osmanlı Donanmasındaki önemli görevleri ve 256 şehidi ile tarihe mâl olmuştur.
Kaynakça
Atmaca, Gökhan. “I.Dünya Savaşı’nda Barbaros Hayreddin Zırhlısının İngiliz Denizaltısı E-11 Tarafından Batırılışı.” Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, 20 (2012): 56-70.
Atmaca, Gökhan. Üç Savaş Bir Gemi: Barbaros Hayreddin Zırhlısı. İstanbul: Denizler Kitabevi, 2015.
Besbelli, Saim. “Çanakkale’de Türk Bahriyesi”, Deniz Kuvvetleri Dergisi Eki, 424(1959):5-54.
Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Deniz Harekâtı. C.VIII, Ankara: Genelkurmay Yayınları, 1976.
Çanakkale Deniz Savaşları 1915. İstanbul: Çanakkale Boğaz Komutanlığı Yayınları, 2009.
Deniz Tarihi Arşivi, Birinci Dünya Savaşı Şühedâ Defteri, No: 164.
Deniz Tarihi Arşivi, Birinci Dünya Savaşı Şühedâ Defteri, No: 165.
Deniz Tarihi Arşivi, Gemiler, 3637, Barbaros Seyir Jurnali.
Deniz Tarihi Arşivi, Gemiler, 4457, Sivrihisar Seyir Jurnali.
Deniz Tarihi Arşivi, Künyeler Bölümü, No:326.
Deniz Tarihi Arşivi, Mülga Bahriye Nezareti, 1214.
Deniz Tarihi Arşivi, Mülga Bahriye Nezareti, 1219.
Deniz Tarihi Arşivi, Zabitan Künye Defteri, No:1.
Deniz Tarihi Arşivi, Zabitan Künye Defteri, No:2.
Jameson, William. Submariners VC. London: Humphrey Wood, 2004.
Kurtoğlu, Fevzi. Cihan Harbinde Deniz Muharebeleri: Türk Donanması Ne Yaptı. İstanbul: Deniz Basımevi, 1928.
Laffin, John. Damn The Dardanelles. London: Sun Books, 1985.
O’Connell, J.F. Submarine Operational Effectiveness in the 20th Century: Part One (1900-1939). iUniverse, 2004.
Puleston, W.D. The Dardanelles Expedition, Wisconsin: Collegiate Press, 1926
T.S.K. Tarihi Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi. C.V, 3.Kitap, Ankara: Genelkurmay Yayınları, 1980.
Atıf
Atmaca, Gökhan. “Barbaros Hayreddin Zırhlısı”, Çanakkale Savaşları Ansiklopedisi, Ed. Murat Karataş, İstanbul: Çanakkale Savaşları Enstitüsü Yayını (ISBN: 978-605-80897-7-8), 2022.
Gökhan Atmaca, “Barbaros Hayreddin Zırhlısı”, Çanakkale Savaşları Ansiklopedisi, Ed. Murat Karataş, Çanakkale Savaşları Enstitüsü Yayını (ISBN: 978-605-80897-7-8), İstanbul 2022.
• Maddenin Dijital Nüshasını pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.
DOI: https://doi.org/10.5281/zenodo.13776800