3’ÜNCÜ AĞIR TOPÇU ALAYI
DİDEM İLKEM TERZİ
Osmanlı Devleti’nde 19’uncu yüzyılın ilk çeyreğinde başlayan askeri modernizasyon, özellikle 93 Harbi yenilgisinden sonra hız kazanmıştır. Bu kapsamda çeşitli dönemlerde yabancı ülkelerin ordularından heyetler Osmanlı coğrafyasından bu modernizasyona katkı vermiştir. 20’nci yüzyılın başlarında özellikle harp teknolojisinin hızla gelişmesi, yeni tür silahların ve araçların ordulara entegre edilmesi harp doktrinlerinde de gelişmeleri zorunlu kılmıştır. Bu gelişmeler üzerine Osmanlı başkenti için en önemli stratejik noktalardan biri olan Çanakkale Boğazı savunmasının da güncellenmesi gerekmiştir. Boğaz savunmasının yalnızca donanımsal ve teknik olarak güncellenmesi yeterli olmayacağından işin teşkilatlanma kısmına da büyük önem verilmiştir. 1908 yılında Çanakkale Boğazı’nın savunmasından sorumlu olan Osmanlı 3’üncü Ordusuna bağlı Müstahkem Mevki Kumandanlığı, Mirliva Rüştü Paşa kumandasında ilk önemli sınavını, 1911-1912 Osmanlı-İtalyan Harbi sırasında vermiştir. İtalyan donanması, 18 Nisan 1912’de Trablusgarp’taki Osmanlı ordusunun direncini kırmak amacıyla Boğaz girişindeki Seddülbahir ve Kumkale bölgelerini bombardıman etmişse de üç saat süren bombardıman, Boğaz tahkimatına beklenen hasarı verememiştir. Aksine Anadolu Yakası’nda bulunan Kumkale ve Orhaniye tabyaları ile Rumeli Yakası’nda bulunan Seddülbahir ve Ertuğrul tabyalarının karşı ateşi, İtalyan donanmasını püskürterek ilk ciddi sınavından başarıyla çıkmıştır.
Müstahkem Mevki Kumandanlığı görevini 10 Ağustos 1914 tarihinde Gelibolu doğumlu Mirliva Mahmud Paşa’dan devralan Cevat Paşa (Çobanlı) Çanakkale Muharebelerinin sonuna kadar bu görevi yürütmüştür. 1914 yılında ilan edilen seferberlikten önce Müstahkem Mevki Kumandanlığı emrinde 2’nci Ağır Topçu Livası, kale istihkam bölükleri, muharebe bölükleri, telsiz telgraf müfrezesi ve mayın müfrezesi bulunmaktaydı. Seferberlik öncesi Müstahkem Mevki Kumandanlığı emrinde bulunan tek topçu birliği olan 2’nci Ağır Topçu Livasının kumandası İstanbullu Miralay Talat Bey’deydi. Miralay Talat Bey 10 Mart 1914 tarihinde atandığı 2’nci Ağır Topçu Livası Kumandanlığı vazifesinden önce de Müstahkem Mevki Topçu Kumandanı olarak görev yaptığından dolayı bölgeyi ve savunma tahkimatını çok iyi bilmekteydi.
2’nci Ağır Topçu Livasının teşkilatında Çanakkale Boğazı’nın her iki yakasındaki tabya ve bataryalara konuşlu üç topçu alayı mevcuttu. Bu alaylardan biri olan 3’üncü Ağır Topçu Alayı, Anadolu Yakası’nda Nara-Dardanos hattı boyunca konuşluydu. Vazife sahasında Anadolu Mecidiye Tabyası, Çimenlik Kalesi ve Anadolu Hamidiye Tabyası da bulunmaktaydı. Kumandanı ise 17 Ocak 1914’te atanan Kafkasya bölgesi doğumlu Ömer Zeki Bey’di.
Seferberliğin ilanından sonra Çanakkale Boğazı’nın savunma teşkilatında da mecburi değişiklikler yapılmıştır. Bu değişikliklerin sonucunda Boğaz savunması, Boğaz’ın girişinden itibaren Çanakkale-Kilitbahir hattına kadar dört kısma ayrılmıştır. Bir dönem Çanakkale Grubu olarak adlandırılan bu bölgenin topçu kumandanlığını da 3’üncü Ağır Topçu Alayı Kumandanı Yarbay Ömer Zeki Bey yürütmüştür. 3’üncü Ağır Topçu Alayının sorumluluk sahasında bulunan Dardanos Tabyası, Kepez bölgesi, Anadolu Hamidiye Tabyası, Çimenlik Kalesi, Anadolu Mecidiye Tabyası ve Nara bölgesi de doğrudan Yarbay Ömer Zeki Bey’in komutası altındaydı. 5 Ağustos 1914 tarihinde 3’üncü Ağır Topçu Alayının mevcudu 19 subay, iki sıhhiye memuru, dört katip, 722 nefer ve 81 ikmal efradıyken seferberlik kapsamında ay sonunda subay sayısı 30, ikmal efradı sayısı ise 859 kişi olmuştur.
Çanakkale-Kepez hattında konuşlu olan 3’üncü Ağır Topçu Alayının emrinde 1’inci ve 2’nci Ağır Topçu Taburları bulunmaktaydı. 1’inci Ağır Topçu Taburu emrindeki 1’inci Batarya (iki adet 150/40’lık gemi topu) Dardanos Tabyası’nda; 2’nci Batarya (iki adet 355/35’lik kızaklı uzun top), 3’üncü Batarya (iki adet 240/35’lik kızaklı uzun top) ve 4’üncü Batarya (dört adet 240/35’lik kızaklı uzun top) Anadolu Hamidiye Tabyası’nda bulunurken 2’nci Ağır Topçu Taburu emrindeki 5’inci Batarya (iki adet 75/40 ve üç adet 57/40’lık gemi topu) Kepez’de, 6’ncı Batarya (iki adet 240/22’lik kızaklı kısa top) ile 7’nci Batarya (iki Adet 260/22’lik, 1 adet 280/22’lik, 1 adet 240/22’lik kızaklı kısa top) Anadolu Mecidiye Tabyası’ndaydı.
3’üncü Ağır Topçu Alayına bağlı taburlardan 1’inci Ağır Topçu Taburunun sorumluluk sahasında Anadolu Hamidiye Tabyası, Dardanos Tabyası, Kepez mıntıkası ve Akyarlar bulunmaktaydı. Taburun kumandanlığını Yüzbaşı Sırrı Bey (Kayaalp) yürütürken karargah Anadolu Hamidiye Tabyası’nda kurulmuştu. 3’üncü Ağır Topçu Alayı sorumluluk sahasında bulunan Dardanos Mıntıka Kumandanlığını ise Binbaşı Midhat Bey yürütmekteydi. Binbaşı Midhat Bey 18 Mart’ta yaşanan zaferden sonra 23 Mart 1915 tarihinde görevini Binbaşı İzzet Bey’e devretmişti. Dardanos Batarya Kumandanı ise 18 Mart kahramanlarından şehit Üsteğmen Hasan Hulusi Bey’di. 3’üncü Ağır Topçu Alayının diğer taburu olan 2’nci Ağır Topçu Taburunun kumandanı ise Yüzbaşı Cevdet Bey’di. Tabur karargahı Anadolu Mecidiye Tabyası’nda kurulmuş olup sorumluluğunda Anadolu Mecidiye Tabyası, Nara Tabyası ve Çimenlik Tabyası bulunmaktaydı.
5 Ekim 1914 tarihli Başkumandanlık emriyle Müstahkem Mevki Kumandanlığı bünyesindeki subay ve erlerin, bilgi ve becerilerini arttırmak amacıyla Anadolu Hamidiye Tabyası’nda bir “numune batarya” teşkil edilmiştir. Bu bataryadaki Türk ve Alman topçu personelinin eğitiminin Alman Amiral Merten Paşa tarafından verilecek yönergelerle Alman üst subayları tarafından verilmesi planlanmıştır. Bu program dahilinde kıyı topçuluğu uzmanı Alman Yarbay Fritz Wossidlo Anadolu Hamidiye Tabyası Kumandanlığına atanmıştır.
Fransız denizaltısı Saphir’in ele geçirilmesi olayının başkahramanı olan 3’üncü Ağır Topçu Alayının 2’nci Tabur, 7’nci Bölük, 2’nci Top neferi Gümüşhaneli Ali oğlu Emin, Saphir denizaltısının su altındayken bir çatlaktan su alarak su üstüne çıkmak zorunda kalması üzerine denizaltıyı görür görmez üzerine ateş açmıştır. 15 Ocak 1915 tarihinde oluşan kargaşada 7’nci Bölükten Takım Onbaşısı Eriklili Ali oğlu Mehmed, 7’nci Bölük 2’nci Top Nişancı Onbaşısı Konyalı Abdullah oğlu Ali, 7’nci Bölük 4’üncü Top neferi Kirmastılı Süleyman oğlu Şaban, 6’ncı Bölük 4’üncü Top neferi Mehmed oğlu Ali Gümüşhaneli Ali oğlu Emin’in ateşine iştirak etmiştir. Saphir, gövdesinde oluşan çatlaktan su alırken hızla batmaya başlamış ve mürettebatı suya atlamak zorunda kalmıştır. Mürettebattan 13 denizci ve iki subay bu kargaşada soğuk suda hayatını kaybederken kalan 14 denizci Osmanlı botları tarafından kurtarılmış ve donmak üzere olan mürettebat 7’nci Bölük Mülâzım-ı Sanisi Mahmud Nedim kumandasındaki Osmanlı askerleri üzerlerindeki elbiseleri denizcilere vererek insaniyet örneği göstermiştir.
26 Şubat 1915 tarihinde Birleşik Filo Dardanos Bataryası’nı bombardıman etmiştir. Fakat 15 kilometre mesafeden 40 merminin hedefi olan bataryada ciddi bir hasar meydana gelmemiştir. 3/4 Mart günlerinde yine Dardanos Bataryası, 32 merminin hedefi olmuştur. Denizden yapılan bombardıman Osmanlı tabya sisteminin gemi top sistemine karşı savunma üstünlüğü sayesinde etkisiz olmuştur. 14/15 Mart günleri Birleşik Filo’nun bir başka bombardımanının hedefi olan tahkimatlara karşı Anadolu Hamidiyesi 73 mermi ve Dardanos ise sadece iki mermi atabilmiştir. Birleşik Filo, tahkimatlara zarar verememişse de yoğun bombardıman dolayısıyla bataryaların çalışmasını sekteye uğratmıştır.
3’üncü Ağır Topçu Alayı 1915 yılındaki ilk şehidini 19 Şubat’ta vermiştir. 19 Şubat günü Birleşik Filo’nun bombardımanında sekiz yaralı ve dört şehit verilmiştir. Mart başından itibaren ise muhtelif bombardımanlarda 3’üncü Ağır Topçu Alayı sorumluluğundaki tahkimatlar Birleşik Filonun hedefi olmuşsa da ciddi bir hasar meydana gelmemiştir. İlk şehitlerin ardından 7 Mart günü gerçekleşen bombardımanda da alay bir şehit vermiştir.
Birleşik Filo’nun büyük operasyonundan bir gün önce, yani 17/18 Mart gece 3’üncü Ağır Topçu Alayının 1’inci Ağır Topçu Taburu karargahı Anadolu Hamidiye Tabyası’nda olmak üzere 1’inci Bataryası beş adet 150/40’lık gemi topuyla Dardanos Tabyası’nda; 2’nci Bataryası iki adet 355/35’lik kıyı topuyla Anadolu Hamidiye Tabyası’nda; 3’üncü Bataryası üç adet 240/35’lik kıyı toputla Anadolu Hamidiye Tabyası’nda; 4’üncü Bataryası dört adet 240/45’lik kıyı ve üç adet 37 mm’lik uçaksavar topuyla Anadolu Hamidiye Tabyası’nda; 5’inci Bataryası üç adet 75/40’lık ve üç adet 57/40’lık gemi topuyla Kepez’de; 12’nci Bataryası dört adet 87/24’lük mantelli topuyla Akyarlar mevkiinde ve Sehpalı Bataryası dört adet 150/14’lük muhasara topuyla Kepez civarında konuşludur. Anadolu Mesudiye Bataryası ise Akyarlar mevkiinin kuzeyinde Aktepe’de altı adet 57/40’lık toplarla teşkil edilme aşamasındadır.
3’üncü Ağır Topçu Alayının 2’nci Taburu karargahı Anadolu Mecidiye Tabyası’nda olmak üzere 6’ncı Bataryası bir adet 260/22’lik, iki adet 240/22’lik ve bir adet 210/22’lik kıyı topuyla Anadolu Mecidiye Tabyası’nda; 7’nci Bataryası iki adet 280/22’lik, iki adet 260/22’lik ve bir adet 240/22’lik kıyı topuyla Anadolu Mecidiye Tabyası’nda; 11’inci Bataryası altı adet 219/6,4’lük havan topuyla Anadolu Mecidiye Tabyası’nda; 8’inci Bataryası altı adet 240/22’lik ve bir adet 260/22’lik kıyı topuyla Nara Kalesi Tabyası’nda; 10’uncu Bataryası bir adet 355/22’lik, bir adet 355/22’lik, bir adet 240/22’lik ve bir adet 210/32’lik kıyı topuyla Çimenlik Kalesi Tabyası’nda konuşlanmıştır. Bu konuşlanma ve teşkilatla 3’üncü Ağır Topçu Alayının büyük operasyon öncesi kuvveti çeşitli nitelikteki toplarla 72 namlu kuvvetine ulaşmıştır. 18 Mart günü 3’üncü Ağır Topçu Alayı, Osmanlı savunmasının başrolünü üstlenmiş ve Anadolu Hamidiyesi toplam 75, Dardanos ise 115 mermi sarf etmiştir. 18 Mart günü 3’üncü Ağır Topçu Alayının zayiatı ise üç şehit, sekiz yaralı olmuştur. Operasyonun büyüklüğüne göre bu zayiat oldukça azdır. Dardanos Bataryası Kumandanı Mülâzım-ı Evvel Hasan Hulusi Efendi ile Takım Zabiti Mülâzım-ı Sânî Mevsuf Efendi ve İhtiyat Zabit Namzedi Halim Efendi 18 Mart günü bataryaya isabet eden bir merminin infilakı sonucu şehit olmuştur.
Dardanos bataryasında şehadete yürüyen kahraman iki zabitin aziz hatırasını yaşatmak ve onların adlarını onurlandırmak için muharebeler devam ederken Müstahkem Mevki Kumandanlığının 7 Nisan 1915 tarihli önerisi sonucu Başkumandanlık Vekaleti 16 Mayıs 1915 tarihinde bataryaya Hasan-Mevsuf Bataryası isminin verilmesinin uygun olduğunu bildirmiştir.
Kaynakça
ATASE Arşivi, BDH, Klasör No 5633, Dosya No H6, Fih. No 13.
Genelkurmay Başkanlığı. Birinci Dünya Savaşında Çanakkale Cephesi. C.V, K.I, Ankara: Genelkurmay Basımevi, 2012.
Genelkurmay Başkanlığı. Çanakkale Muharebelerinde Müstahkem Mevki Cerideleri (02.08.1914-02.11.1914). C.I, Ankara: Genelkurmay Basımevi, 2019.
Karakaş, Nuri. “Askeri ve Siyasi Yönleriyle İtalyan Donanması’nın Çanakkale Boğazı Harekâtı (18 Nisan 1912)”. Gazi Akademik Bakış. 2013, C.VI, Sayı: 12; 84-106.
Karataş, Murat. 100. Yılında Birinci Dünya Savaşı. Ed. Ümit Özdağ, Ankara: Kripto Yayınevi, 2014.
Terzi, Buğra vd. Harp Ceridelerine Göre Çanakkale Savaşlarında 3. Ağır Topçu Alayı. Ed. Murat Karataş, İstanbul: Çanakkale Savaşları Enstitüsü Yayınları, 2022.
Thomson, W. Von. Hamidiye Günlüğü. Haz. Rüstem Aslan ve Mithat Atabay. Çanakkale: Paradigma Akademi, 2022.
Toker, Hülya. Birinci Dünya Savaşına Katılan Alay ve Komutanların Biyografileri. C.I, Ankara: Genelkurmay Basımevi, 2009.
Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi Osmanlı Devri Osmanlı-İtalyan Harbi (1911-1912). Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1981.
Wolf, Klaus. Gelibolu 1915 Birinci Dünya Harbinde Alman-Türk Askeri İttifakı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2014.
Atıf
Terzi, Didem İlkem. “3’üncü Ağır Topçu Alayı”, Çanakkale Savaşları Ansiklopedisi, Ed. Murat Karataş, İstanbul, Çanakkale Savaşları Enstitüsü Yayını (ISBN: 978-605-80897-7-8-), 2024.
Didem İlkem Terzi, “3’üncü Ağır Topçu Alayı”, Çanakkale Savaşları Ansiklopedisi, Ed. Murat Karataş, İstanbul, Çanakkale Savaşları Enstitüsü Yayını (ISBN: 978-605-80897-7-8-), 2024.
• Maddenin Dijital Nüshasını pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.