18 MART 1915
Figen ATABEY
İtilaf Devletleri’nin Çanakkale Boğazı’na karşı ilk bombardıman girişimi, Osmanlı Donanması’nın Karadeniz’deki Rus liman ve gemilerini bombardımanına bir misilleme olarak 3 Kasım 1914 tarihinde gerçekleştirilmiştir. Bu tarihten sonra 28 Ocak 1915 tarihli İngiliz Savaş Konseyi toplantısında Çanakkale Boğazı’nın denizden gemilerle zorlanması yönünde karar alınmıştır. İngiliz Amiral Sackville Hamilton Carden tarafından hazırlanan dört aşamalı planın esası, başlangıçta Kara Kuvvetleri’nin desteği sağlanamadığından İngiliz ve Fransız gemilerinden oluşan Birleşik Filo’nun kendi olanaklarıyla Çanakkale Boğazı’nı zorlayıp geçmesi temel düşüncesine dayanmıştır. Buna göre birinci, ikinci ve üçüncü aşamalarda sırasıyla dış, orta ve merkez tahkimatlar yok edilerek mayın hatları temizlenecek, son aşamada ise kalan mayın hatları temizlenerek donanma Marmara’ya girecekti. Çanakkale Boğazı giriş tahkimatını imha etmeye yönelik 19 Şubat 1915’te başlatılan ve kesintisiz bir ay süre ile devam eden muharebeler gerçekleşmiştir. Bu süre zarfında karadaki tabyalarda bulunan Türk topçusuyla Birleşik Filo’ya mensup savaş gemileri arasında şiddetli mücadeleler yaşanmıştır. 18 Mart 1915 günü ise Birleşik Filo en geniş kapsamlı taarruzuna başlamıştır.
18 Mart 1915 tarihli Çanakkale Boğazı’na yönelik büyük taarruz öncesinde Birleşik Filo, Amiral de Robeck’in komutasında ikisi İngiliz biri Fransız olmak üzere üç deniz tümeninden (filotilla) şu şekilde teşkil edilmiştir:
1’inci Tümen: İngiliz Tuğamiral de Robeck komutasında Queen Elizabeth, Agamemnon, Lord Nelson zırhlıları ile Inflexible muharebe gemisi.
2’nci Tümen: İngiliz Albay Hayes-Sadler komutasında Océan, Irresistible, Albion, Vengeance, Swiftsure, Majestic, Canopus, Cornwallis muharebe gemileri.
3’üncü Tümen: Fransız Amiral Guépratte komutasında Suffren, Bouvet, Gaulois, Charlemagne muharebe gemileri ile İngiliz Triumph ve Prince George zırhlıları.
Birleşik Filo, 14’ü İngiliz, 4’ü Fransız zırhlısı olmak üzere toplam 18 muharebe gemisinden teşkil edilmiştir. Bu 18 muharebe gemisindeki toplam top sayısı 279’dur. Dönemin en modern gemilerinden biri olan Queen Elizabeth zırhlısındaki 38 cm. çapındaki toplar da Birleşik Filo’ya ayrı bir güç katmıştır. Muharebe gemilerinin yanı sıra Birleşik Filo’nun kadrosunda 4 hafif kruvazör (biri Rus Askold kruvazörü), 1 depo gemisi, 6 uçak taşıyan bir uçak ana gemisi (Ark Royal), 5 denizaltı, 7 mayın arama-tarama gemisi, 10 kömür gemisi, 2 hastane gemisi olmak üzere birçok muhrip ve yardımcı gemi görevlendirilmiştir.
Birleşik Filo, 18 Mart 1915 taarruzu için hazırlıklarını tamamlamak üzereyken Çanakkale Boğazı’nın savunmasından sorumlu olan Cevat (Çobanlı) Paşa komutasındaki Çanakkale Müstahkem Mevki Komutanlığı tarafından da Müttefiklerin denizden ve karadan olası saldırısına karşı gerekli savunma tertibatı sağlanmıştır. Çanakkale Boğazı, Birleşik Filo’nun geçişini engellemek maksadıyla mayınlarla kapatılmış; ardından Boğaz’a döşenen mayınların etkisiz hâle getirilmesini önlemek için Boğaz içinde ağır toplardan kurulu bataryalar, hareketli toplardan oluşan set bataryaları ve projektörler tesis edilmiştir. Takviye edilen topçular ve yeni kurulan bataryalarla Boğaz topçu savunmasında farklı cins ve çapta 230 top bulunmaktaydı. Boğaz’daki tabya ve bataryaların güçlendirilmesinin yanı sıra Boğaz’ın savunulması için alınan tedbirlerden biri de Boğaz’ın mayınlarla kapatılmasıdır. Bu kapsamda 4 Ağustos 1914 tarihinden başlanılarak 1915 yılının Mart ayı başına kadar Çanakkale Boğazı’ndaki ilerleme istikâmetine dik 10 hat üzerinde mayın engelleri tesis edilmiştir. 11’inci mayın hattı olarak Nusret mayın gemisi tarafından 7/8 Mart 1915 gecesi Erenköy koyuna kıyıya paralel bir şekilde Birleşik Filo gemilerinin geri dönüş manevra alanının tam içine 26 mayın dökülmüştür. Boğaz dâhilinde yapılacak bir çıkarmaya karşı ise Müstahkem Mevki Komutanlığı emrinde 9’uncu ve 11’inci Tümenler görevlendirilmiştir. Ayrıca Gelibolu Yarımadası’nda 3’üncü Kolorduya bağlı olan ve 25 Şubat’tan itibaren bölgeye kaydırılan Yarbay Mustafa Kemal Bey komutasındaki 19’uncu Tümen de emir verme yetkisine sahip bulunmuştur.
Taarruz günü olan 18 Mart 1915 Perşembe sabahı hava açık ve deniz durgundu. 18 Mart sabahı erken saatlerde Çanakkale’den havalanan bir Osmanlı keşif uçağı tarafından Bozcaada ve İmroz açıklarında gerçekleştirilen hava keşfi sonucunda Birleşik Filo’ya ait birçok savaş gemisinin Çanakkale Boğazı’na doğru ilerlemekte oldukları belirlenmiştir. Bu suretle 18 Mart 1915 Perşembe sabahı saat 10.25’te Çanakkale Müstahkem Mevki Komutanlığı, yaklaşan tehlikeden haberdar edilmiştir. 18 Mart’ta büyük ve kesin bir saldırı beklemeyen Çanakkale Müstahkem Mevki Komutanı Cevat Paşa, Gelibolu Yarımadası’ndaki kara birliklerini teftiş etmek üzere sabah erken saatlerde karşı kıyıya geçmiştir. Birleşik Filo’nun kesin saldırıda bulunacağının anlaşılması üzerine Müstahkem Mevki Komutanlığı Kurmay Başkanı Yarbay Selahaddin Bey, Cevat Paşa’yı durumdan haberdar ettiği gibi Boğaz savunmasından sorumlu subay ve erleri alarma geçirmiştir. Yarbay Selahattin Bey, öğleden sonra saat 14.00’te Cevat Bey görevi teslim alıncaya kadar Türk savunmasını yönetmiştir.
Diğer taraftan 18 Mart 1915 sabahı Limni Adası’ndan hareket eden gemilerin Boğaz önünde üç tümen hâlinde A ve B hattı oluşturarak muharebe düzenini almaları bir saatten fazla sürmüştür. Saat 10.05’te mayın tarama gemilerini koruyan iki kruvazör eşliğinde ön saftaki donanma gemileri, Boğaz’dan içeri girmeye başlamışlardır. Kruvazörlerin hemen arkasından saat 10.30’da Agamemnon zırhlısının kılavuzluğunda Amiral de Robeck’in de içerisinde bulunduğu Queen Elizabeth amiral gemisi ve diğer üç zırhlıdan oluşan 1’inci Tümen gemileri Boğaz’dan giriş yaparak yerlerini almışlardır. Bu esnada 3’üncü Tümen’den İngiliz Triumph ve Prince George muharebe gemileri de 1’inci Tümen gemilerinin sağ ve sol gerilerinde ilerlemişlerdir. Saat 11.30’dan itibaren Birleşik Filo, harekât planı gereği Merkez Tabyalarını bombardımana başlamıştır. 1’inci Tümen gemilerinden Queen Elizabeth zırhlısı Anadolu Hamidiyesi-Çimenlik, Agamemnon zırhlısı Rumeli Mecidiye, Lord Nelson zırhlısı Namazgâh, Inflexible zırhlısı Rumeli Hamidiye Tabyası’nı; Triumph Dardanos ve Anadolu yakasındaki Obüsleri, Prince George ise Tenker ve Baykuş (Mesudiye) Bataryalarını hedef alarak ağır topları ile 14.000 yarda (12.800 metre) mesafeden ateşe başlamışlardır. Saat 11.40’ta Queen Elizabeth zırhlısının 38 cm’lik toplarından atılan bir mermi Çimenlik Kalesi’nde bir cephaneliğe isabet etmiş ve burada şiddetli bir yangın çıkmasına neden olmuştur. Bunun hemen ardından Queen Elizabeth tarafından atılan diğer bir merminin de Anadolu Hamidiye Tabyasının kışlasına isabet etmesi sonucu kışla ağır hasara uğramıştır. Saat 11.45’te ise yine Queen Elizabeth zırhlısının attığı mermilerden biri Çanakkale şehrine düşerek yangın çıkarmıştır. Saat 11.55’te Agamemnon ve Lord Nelson zırhlıları Rumeli Mecidiye Tabyasını bombardımana başlamışlardır. Saat 12.00 itibarıyla Müstahkem Mevkii’nin telefon santrali tahrip edilmiştir. Bunun sonucu olarak bütün haberleşme ağı bozulmuş ve Müstahkem Mevki Karargâhı ile tabyalar arasındaki iletişim kesilmiştir.
İlk yarım saatlik bombardıman Birleşik Filo’ya başarı umudu vermiştir. Bu esnada menzil yetersizliğinden dolayı saat 11.45’e kadar sessiz kalan Merkez Tabyalarından topçu ateşine başlanmıştır. Birleşik Filo gemilerinin yoğun bombardımanı altındaki Türk topçu bataryaları, uzak mesafeden ateş açmakta olan Queen Elizabeth zırhlısına erişemedikleri için ateşlerini daha ziyade diğer gemiler üzerinde toplamışlardır. Amiral de Robeck, saat 12.00’yi birkaç dakika geçe verilen hasarı yeterli görerek Amiral Guépratte’ye 3’üncü Tümeni teşkil eden 4 Fransız muharebe gemisini (Suffren, Bouvet, Gaulois, Charlemagne) ileriye yanaştırması talimatını vermiştir. Gaulois ve Charlemagne gemileri Rumeli sahiline yakın sol kanattan; Bouvet ve Suffren gemileri ise Anadolu sahiline yakın sağ kanattan A hattı gemilerinin arasından geçerek Merkez Tabyalarını daha yakın (9.150 metre) mesafeden bombardıman etmeye başlamışlardır. B hattı muharebe gemileri Boğaz merkez tahkimatını ateş altına aldıktan kısa bir süre sonra Müttefikler açısından ilk aksilik belirmiştir. Erenköy’deki bir obüs bataryasının ateşi sonucu saat 12.20’de Inflexible muharebe gemisine düşen bir mermi pruva direğini parçalamış ve yangın çıkarmıştır. Gemi, atış kontrol merkezindeki hasarı tamir için saat 12.30’dan saat 14.30’a kadar muharebe alanından uzaklaşmıştır. Bunun hemen ardından saat 13.00’e doğru Agamemnon zırhlısı, Erenköy güneyindeki bir obüs bataryasından 25 dakika içinde 12 mermi isabet almıştır. Bu isabetlerden 7’si zırhlının güvertesinde önemli hasara yol açmıştır. Lord Nelson, Albion, Gaulois ve Charlemagne gemileri de Türk topçu bataryalarının şiddetlenen ateşi sonucu bir takım isabetler alarak yaralanmışlardır.
Saat 14.00’te Fransız Bouvet ve Suffren gemileri Boğaz girişine doğru seyirlerine devam ederlerken, Charlamagne ile Gaulois gemileri ise muharebe dışına çıkarılmışlardır. Bu esnada Fransız Suffren zırhlısına da kısa süre içerisinde 14 mermi isabet etmiş ve geminin muhtelif yerlerinde yangın çıkmıştır. Baykuş (Mesudiye) ve diğer bataryalar tarafından birçok defa isabet alan Fransız Bouvet zırhlısı ise bu defa saat 13.55’te Anadolu Hamidiye Bataryasının top ateşi sonucunda bir isabet almıştır. Türk topçu bataryalarının şiddetlenen ateşi karşısında Fransız gemileri ağır isabetler almaya başlayınca Amiral de Robeck tarafından bu gemilere geriye dönmeleri talimatı verilmiştir. Bahse konu talimat gereği Fransız gemileri, Erenköy koyundan geri çekilmek üzere harekete geçmişlerdir. Bu geri çekilme esnasında müthiş bir patlama sesi duyulmuş ve Bouvet zırhlısında yoğun bir duman bulutu görülmüştür. Zırhlı, birkaç dakika içerisinde alabora olarak 600 kadar personeli ile batmıştır. Bütün bu olanlar, amiral gemisi Queen Elizabeth zırhlısında büyük bir şaşkınlık ve endişe uyandırırken Türk topçusuna da büyük bir şevk ve direnme gücü vermiştir. Bouvet zırhlısının batması üzerine Queen Elizabeth ve Lord Nelson zırhlıları özellikle gizli obüs bataryaları üzerine ateş ederken Inflexible gemisindeki yangının söndürülmesi ile bu gemi de 14.30’da muharebe alanındaki yerini almıştır. Çekilen dört Fransız gemisinin yerine altı İngiliz gemisi Boğaz’dan giriş yapmıştır. Albay Hayes-Sadler komutasındaki 2’nci Tümene bağlı olan İngiliz Océan, Irresistible, Albion, Vengeance, Swiftsure, Majestic, Canopus, Cornwallis muharebe gemileri ilerleyerek 10.000 yarda (9.150 metre) mesafeye kadar yaklaşmışlardır. Bu gemilerden Vengeance Anadolu Hamidiye, Irrestible Namazgâh, Océan ise Rumeli Hamidiye Tabyasını hedef almıştır. Saat 15.00’te gerek Türk bataryalarının gerek Birleşik Filo’nun karşılıklı ateşi oldukça şiddetlenmiştir. Saat 15.14’te İngiliz Irresistible zırhlısı, Anadolu Hamidiye Tabyasından açılan ateş neticesinde birkaç kez isabet alarak yaralanmıştır. Tam bu esnada Amiral de Robeck, mayınların temizlenme zamanının geldiğini düşünerek mayın tarama gemilerinin ilerlemeleri için emir vermiştir. Saat 15.30’da mayın tarama gemileri, Bouvet’in battığı yerde birkaç mayını etkisiz hâle getirmişlerdir. Bu olayın üstünden çok geçmeden saat 16.11’de Inflexible zırhlısında Bouvet’in battığı yerin yakınında manevra yapmakta iken bir patlama meydana gelmiş ve gemi birdenbire yan yatmaya başlamıştır. Birçok kayıp veren ve hızla su almaya başlayan gemi, kısmen suya gömülmüş bir hâlde Bozcaada’ya doğru yönelerek muharebe alanından uzaklaşmıştır. Inflexible’ın hemen ardından saat 16.15’te birçok mermi yarasına rağmen muharebeye devam eden İngiliz Irresistible zırhlısına da makine dairesinin altından bir mayın isabet etmiştir. Patlama sonrası orta bölgesi parçalanan ve makine dairesi hızla su almaya başlayan Irresistible zırhlısı, Erenköy Koyu’nda kuvvetli ateş altında yan yatarak hareket kabiliyetini kaybetmiştir. Wear muhribi tarafından gemide bulunan 28 subay ve 582 er kurtarılmıştır. Amiral de Robeck, nedenini hâlâ çözemediği bu tehlikeden dolayı saat 16.50’de 2’nci Tümene; saat 17.50’de de Birleşik Filo’ya genel çekilme emri vermiştir. Bu esnada Amiral de Robeck, Océan’ı Irresistible’ın yardımına gitmekle ve gerekirse gemiyi yedeğe alarak muharebe alanından çıkarmasına ilişkin talimat vermiştir. Ne var ki Amiralin bu talimatından kısa bir süre sonra Océan gemisi de aynı mayın hattına çarpmıştır. Makine dairesi su ile dolan geminin personeli, Türk topçu bataryalarının yoğun ateşi altında yardıma koşan muhripler tarafından kurtarılırken kendi hâline bırakılan gemi akıntı ile Morto Koyu’na doğru sürüklenmiştir. Irresistible akşam saat 19.30’da, Océan ise saat 22.30’da batmıştır. Saat 18.00 itibarıyla Birleşik Filo’nun Boğaz’ı terk etmesi ile birlikte bu büyük Boğaz Muharebesi, Türk tarafının mutlak zaferiyle sonuçlanmıştır. 18 Mart 1915 günü Türk topçu bataryalarının yoğun ve etkili atışları sonucu İngiliz ve Fransız gemilerinin almış oldukları isabetler, onları çeşitli sakınma ve dönüş manevraları yapmaya zorlamıştır. Gemiler, Boğaz’ın manevra yapılacak tek alanı olan ve nispeten daha geniş deniz sahasını kapsayan Erenköy koyu önlerindeki Karanlık Limanı’na dönüş yapmaya başlamışlardır. Bu noktada 7/8 Mart 1915 sabahı Nusret mayın gemisi tarafından Erenköy koyuna yerleştirilen 26 mayın, 18 Mart Boğaz Muharebesi’nin kaderini tayin etmede ve zaferin kazanılmasında büyük rol oynamıştır.
18 Mart Çanakkale Boğaz Muharebesi’nde Birleşik Filo’nun 18 büyük muharebe gemisinden altısı diğer bir deyişle üçte biri muharebe dışı edilmiştir. Birleşik Filo’ya ait üç zırhlı (Fransız Bouvet, İngiliz Irresistible ve Océan) batarken üç zırhlı gemi de (İngiliz Inflexible, Fransız Suffren ve Gaulois) bir daha görev yapamayacak şekilde ağır hasara uğramıştır. 2 muhrip ve 7 mayın tarama gemisi ise muharebe esnasında kaybedilmiştir. Ayrıca İngiliz Agamemnon zırhlısı başta olmak üzere Birleşik Filo’ya ait diğer birçok gemi de Türk topçu bataryalarının ateşi sonucunda onarıma muhtaç hâle gelmiştir. 18 Mart Boğaz Muharebesi’nde Birleşik Filo’nun insan kaybı Türk tarafına nazaran oldukça fazladır. İngilizler 61, Fransızlar ise 640 ölü olarak kayıp vermiştir. Yaralılar ile birlikte Birleşik Filo’nun toplam insan kaybı 800 kişi kadardır. 18 Mart 1915 Çanakkale Boğaz Muharebesinde Türk tarafının insan kaybı resmî kayıtlara göre 26’sı şehit (4 subay, 22 er), 53’ü yaralı (1 subay, 52 er) olmak üzere 79’dur. Tabyalarda görevli Almanların kayıpları ise 4’ü ölü, 14’ü yaralı olmak üzere 18’dir. Türk ve Alman iki müttefikin toplam kaybı ise 97’dir. Muharebe esnasında Türk tabyalarından bazıları ağır hasar alsa da tabyaların büyük çoğunluğu hâlâ ateş edebilecek durumdaydı. Üstelik 18 Mart’ta Boğaz savunmasının en önemli unsuru olan 11 mayın hattından 10’u hâlâ sağlamdı. Yaklaşık yedi saat devam eden bu tarihi muharebede Boğaz’ı savunan Türk tabyaları 230 adet çeşitli çapta top, obüs ve havana sahipti. Ancak bunlardan aktif olarak 82’si 18 Mart Boğaz Muharebesi’ne katılabilmiş ve 2.250 mermi harcamıştır. Silahlardan bir kısmı menzillerinin kısa oluşu, bir kısmı da kendi ateş alanlarına uygun hedeflerin girmemesi nedeniyle muharebeye katılamamıştır. Buna karşılık Birleşik Filo’nun 18 muharebe gemisi seri ateşli 279 gemi topuna sahipti. Türk topçu bataryaları tarafından Birleşik Filo gemilerine karşı 84 isabet sağlanmıştır. 18 Mart Boğaz Muharebesinde Merkez Tabyalarındaki toplardan dördü saf dışı kalırken diğer dördü tamiri mümkün bir şekilde hasara uğramıştır. Rumeli Mecidiye Tabyası ağır hasar görmüş, personelden 12 kişi şehit düşerken 30 kişi de yaralanmıştır. Muharebe esnasında saat 14.00 itibarıyla sargı yerine bir top mermisinin isabet etmesi sonucu Dardanos Batarya Komutanı Kilitbahirli Yüzbaşı Hasan ve Takım Subayı Trablusgarplı Üsteğmen Mevsuf ile üçer şehit olmuştur. Dardanos Bataryasının ismi muharebeden hemen sonra bu fedakâr subayların ismine izafeten “Hasan Mevsuf Bataryası” olarak değiştirilmiştir. Bataryaların çoğunluğunda siperler ve mazgallar zarar görmüş, toplardan bir kısmı toprak altında kalmış ise de bir kısmı muharebe esnasında diğer bir kısmı ise gece boyunca çalışılarak temizlenmiştir. Erenköy-Soğanlıdere hattının güneyindeki bataryalarda ise çok fazla hasar meydana gelmemiştir.
Netice itibarıyla İngiltere ve Fransa’nın Boğazları geçerek, müttefikleri Rusya’ya lojistik destek ulaştırmak ve İstanbul’u işgal etmek suretiyle Osmanlı Devleti’ni savaş dışı bırakmak amaçlarıyla giriştiği Çanakkale Boğaz Muharebesi, Müttefik Devletleri açısından büyük bir hezimetle sonuçlanmıştır. 18 Mart 1915 günü yaklaşık yedi saat kadar devam eden şiddetli muharebe sonucunda yaşanan bu büyük hezimet üzerine Müttefik Devletler, Boğaz’ın kara birliklerinin desteği olmadan kesinlikle geçilemeyeceğini anlayarak karadan yapılacak geniş çaplı bir çıkarma harekâtı için hazırlıklara başlamışlardır.
Kaynakça
Akpınar, Nazmi. Çanakkale Deniz Savaşları Günlüğü (1914-1922). Çanakkale: Çanakkale Deniz Müzesi Komutanlığı Yayını, 2004.
“ATASE Arşivinden Seçilmiş Çanakkale Deniz Savaşı’na Ait Belgeler”. Askerî Tarih Belgeleri Dergisi. Sayı: 132, Ankara: Genelkurmay Basımevi, 2014.
Atabey, Figen. Çanakkale Muharebelerinin Deniz Cephesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını, 2014.
Atabey, Figen. “Çanakkale Boğazı Muharebeleri (19 Şubat-18 Mart 1915)”. Çelik Kale Çanakkale. Ed. Şaduman Halıcı, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayını, 2022, 184-215.
Avcı, Halil Ersin. İngilizlerin Muhteşem Yenilgisi 18 Mart 1915. İstanbul: Kozmos Yayınları, 2016.
Balcı, Nuri. Çanakkale Savaşı. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2008.
Belen, Fahri. Çanakkale Savaşı’ndan Alınan Dersler. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2018.
Birinci Dünya Savaşı’nda Çanakkale Cephesi. C.V/I, Ankara: Genelkurmay Basımevi, 2012.
Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi Deniz Harekâtı, C.VIII, Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1976.
Corbett, Julian. History of the Great War, Naval Operations, Volume II, London: Longmans Green and Co., 1923.
Emin, Ali. “Çanakkale’ye Düşman Donanmasının Saldırıları”. Yeni Mecmua Çanakkale Özel Sayısı 18 Mart 1918. Haz. Muzaffer Albayrak- Ayhan Özyurt, İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2006, 17-53.
Forrest, Michael. Çanakkale Boğaz Savunması, Çev. İsmail Hakkı Yılmaz. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
Görgülü, İsmet. On Yıllık Harbin Kadrosu (1912-1922). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını, 2014.
Hart, Basil Liddell. Birinci Dünya Savaşı Tarihi, Çev. Kerem Bağrıaçık. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2014.
Hoşcan, Hafız Cemil. Çanakkale Muharebeleri. Haz. Barış Borlat, Çanakkale: Paradigma Akademi, 2021.
James, Robert Rhodes. Gelibolu Harekâtı. Çev. Haluk Saltıkgil, İstanbul: Belge Yayınları, 1965.
Larcher, M. Büyük Harpte Türk Harbi. C.II, Çev. Mehmed Nihat, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2018.
Lorey, Hermann. Çanakkale’de Deniz Harbi. Çev. Mehmet Mert Çam, İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, 2018.
Mirliva, Sedat. Boğazlar Meselesi ve Çanakkale Deniz Savaşı’nda Türk Zaferi. Haz. Mehmed Köşer, Ankara: Phoenix Yayınları, 2007.
Muhlman, Carl. Çanakkale Savaşı, Bir Alman Subayının Notları. Çev. Sedat Umran, İstanbul: Timaş Yayınları, 2003.
Orhon, Alpaslan. “Çanakkale Boğaz Muharebeleri (18 Mart 1915)”. Askerî Tarih Bülteni. 1980, Sayı: 10; 59-88.
“Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’na Girişi”. Askerî Tarih Belgeleri Dergisi. Sayı: 141, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 2018.
Rudenno, Victor. Gelibolu Denizden Saldırı. Çev, Dilek Cenkçiler. Ankara: ODTÜ Yayıncılık, 2009.
Selahaddin, Adil Paşa. “Çanakkale Hatıraları”. Çanakkale Hatıraları, C.I, Haz. Enver Koray, İstanbul: Arma Yayınları, 2001.
Steel, Nigel – Hart Peter. Gelibolu, Yenilginin Destanı. İstanbul: Sabah Yayınları, 1996.
Thomazi, Augueste. Çanakkale Deniz Savaşı. Çev. Hüseyin Işık. Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1997.
Türk İstiklal Harbi’ne Katılan Tümen ve Daha Üst Komutanların Biyografileri. Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1989.
Atıf
Atabey, Figen. “18 Mart 1915”, Çanakkale Savaşları Ansiklopedisi, Ed. Murat Karataş, İstanbul: Çanakkale Savaşları Enstitüsü Yayını (ISBN: 978-605-80897-7-8), 2022.
Figen Atabey, “18 Mart 1915”, Çanakkale Savaşları Ansiklopedisi, Ed. Murat Karataş, Çanakkale Savaşları Enstitüsü Yayını (ISBN: 978-605-80897-7-8), İstanbul 2022.
• Maddenin Dijital Nüshasını pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.