U-21 DENİZALTISI
EVREN MERCAN
SM (Seiner Majestät) U-21, Alman İmparatorluk Donanması’na ait U-19 sınıfı bir denizaltıdır. Birinci Dünya Savaşı sırasında HMS Triumph, HMS Majestic ve Admiral Charner gibi önemli hedefleri batırmasıyla tanınmıştır. Bu dönemde denizaltılar, deniz harbinin doğasını köklü biçimde dönüştüren bir harp platformu haline gelmişti. Önceki dönemde daha çok keşif, gözetleme ve kıyı savunma görevlerinde kullanılan bu platformlar, artık yalnızca harp gemilerini değil, ticaret filolarını ve deniz ulaştırma hatlarını da doğrudan hedef alan stratejik taarruz vasıtalarına dönüşmüştü. Özellikle Alman İmparatorluk Donanması’nın geliştirdiği U-Boot’lar (Almanca Unterseeboot – denizaltı – teriminin kısaltması), Britanya’ya uzanan deniz ulaştırmasını hedef alan bu taktik girişimler, stratejik düzeyde sonuçlara yol açarak savaşın genel seyrini etkiledi. Bu durum, su üstü filosuna dayalı geleneksel deniz üstünlüğü anlayışını sarsarak, uzun menzilli ve yüksek imha gücüne sahip denizaltıların önemini açık biçimde ortaya koydu.
Bu gelişmelerin bir sonucu olarak 27 Ekim 1911’de kızağa konulan ve 8 Şubat 1913’te denize indirilen SM U-21, Danzig’teki İmparatorluk Tersanesi’nde (Kaiserliche Werft) inşa edilmiş, donatım sürecinin tamamlanmasının ardından 22 Ekim 1913’te Alman İmparatorluk Donanması hizmetine girmiştir. Açık denizlerde uzun erimli harekât icra etmek üzere tasarlanan SM U-21, açık deniz tipi (Hochseeboot) çift cidarlı (Zweihüllentyp) ilk Alman denizaltılarındandır. U-19 sınıfına mensup olan tekne, bu sınıftaki kızak kardeşleriyle birlikte Alman donanmasında dizel makinelerle donatılmış ilk denizaltılar arasında yer almıştır. Platform, biri başta biri kıçta yer alan çift pervane şaftına bağlı dizel tahrik sistemiyle, ayrıca 110 hücreli iki batarya grubundan beslenen AEG elektrik motorlarıyla donatılmıştır.
Su üstünde 650 ton, dalmış durumda 837 ton deplasmana sahip olan SM U-21’in boyu 64,15 metre, genişliği 6,10 metre, su çekimi ise 3,58 metredir. Su üstünde azami 15,4 knot (28,5 km/s), su altında 9,5 knot (17,6 km/s) sürate ulaşabilen denizaltı, görev profiline bağlı olarak 7.600 ila 9.700 deniz mili seyir sîasına sahiptir. Manevra kontrolü önde ve arkada konumlandırılmış ikişer ufkî dümen (hydroplane) ile tek kıç dümen palası (rudder) üzerinden sağlanır. Su altı harekâtı için dört torpido kovanı taşıyan ve toplam altı torpido ile donatılmış olan tekne, 1915 yılı başlarında kıç üst güverteye teçhiz edilen 8,8 cm’lik top ile su üstü hedeflerine karşı ikincil vuruş yeteneği de kazanmıştır. Mürettebat mevcudu dört subay ve otuz bir denizciden oluşmaktadır.
2 Eylül 1914’te Denizaltı Filosu Komutanı (Führer der Unterseeboote, F.d.U.) talimatıyla Helgoland’dan SM U-20 ve SM U-21’e verilen gizli emir, denizaltıların Firth of Forth bölgesine sevk edilmesini ve yalnızca düşman harp gemilerinin hedef alınmasını öngörüyordu. Bu emir doğrultusunda 5 Eylül 1914’te, Komutan Kapitänleutnant (Deniz Yüzbaşı) Otto Hersing idaresinde İskoçya’nın doğu kıyısında karakol görevindeyken, güneydoğu istikametinde batı rotasında seyreden, tek direkli ve üç bacalı bir İngiliz kruvazörü tespit etti. Taarruz mevkii almak için manevra yapan SM U-21, torpido ateşleyerek hedefini vurdu ve akabinde hemen 20 metre derinliğe indi. Torpidonun cephanelik yakınında infilak etmesi sonucu 2.987 tonluk İngiliz keşif kruvazörü HMS Pathfinder birkaç dakika içinde sulara gömüldü. Bu hadise, modern bir harp gemisinin bir denizaltı tarafından torpido ile batırıldığı ilk vaka olarak tarihe geçti. Takip eden aylarda Manş Denizi, İngiliz Kanalı ve İrlanda Denizi’nde gerçekleştirdiği taarruzlarla operasyonel tecrübesini pekiştiren SM U-21, bu başarıları sayesinde Çanakkale Cephesi’nde İngiliz ve Fransız hat gemilerine karşı yürütülecek harekâtta görevlendirilmek üzere seçildi.
25 Nisan 1915’te Wilhelmshaven’dan ayrılan SM U-21, Çanakkale Cephesi’ne intikal etmek üzere Akdeniz’e yöneldi. Nisan 1915’te “Çok Gizli” (Ganz Geheim) ibaresiyle yayımlanan emir, teknenin en yüksek süratle Çanakkale’ye ulaşarak Akdeniz Filosu Komutanı’nın emrine girmesini, kuzey İspanya’da ikmal yapmasını ve fırsat doğarsa büyük bir harp gemisi ya da asker yüklü nakliyeye hücum etmesini cevaz veriyordu. Emirde ayrıca, torpido ikmali gerekip gerekmediğine karar verirken asıl harekât bölgesine en kısa sürede ve en yüksek torpido stoğu ile ulaşma zorunluluğunun dikkate alınması talep ediliyordu. Kuzey Atlantik rotasını izleyen tekne, 3 Mayıs’ta İspanya’nın Corcubión Körfezi’nde 175 ton yük kapasiteli Marcella adlı bir buharlı gemiden yakıt ve erzak ikmali yaptı. Ancak yakıtın özgül ağırlığının yüksek olması makinelerin çalışma düzenini bozdu. Buna rağmen geri dönmeyen Hersing, kalan yakıtla Adriyatik’e ulaşmayı hedefledi. Bu karar, platformun menzil sınırlarını zorlayan ve yüksek risk barındıran bir harekât sürecinin başlangıcı oldu. Kuzey Denizi’nden çıkışın ardından İngiltere çevresindeki keşif ve gözetleme mevkilerinden kaçınmak amacıyla güneybatıya yönelen tekne, nisan sonunda Atlantik’e çıktı. Riskli bölgelerde periskop derinliğinde intikale öncelik verildi; Portekiz açıklarında bir İngiliz harp gemisinden sakınmak için acil dalış manevrası yapıldı. 6 Mayıs’ta Cebelitarık Boğazı’na varıldığında gündüz saatlerinde su altı geçişi tercih edildi, gece bataryalar imla edildi. Emir planına göre; Ege Denizi’ne girişte rota Bodrum civarındaki Anadolu kıyılarına yönelecek, burada Akdeniz Filosu komutanının görevlendirdiği temsilcilerce karşılanan denizaltı muhtemelen akaryakıt ikmali yapacaktı. Yaklaşık altı haftalık bu intikal, menzil, sakınma ve temas temelli muharebe senaryolarının fiilen tecrübe edildiği bir seyir olarak kayıtlara geçti.
13 Mayıs 1915’te Adriyatik üzerinden Akdeniz’e ulaşan SM U-21, Çanakkale Cephesi’nde deniz harbinin gidişatını etkileyecek bir denizaltı harekâtına girişti. Amiral Souchon’un gönderdiği telgrafta, düşman muharebe gemilerinin Kabatepe’de 441 numaralı demir mevkiinde demirlemiş olduğu, SM U-21’in Anadolu’daki üs limanlarına uğramadan doğrudan bu bölgeye intikal ederek harekâta girişmesi gerektiği bildiriliyordu. 25 Mayıs sabahı, Kabatepe açıklarında demirli bulunan İngiliz Kraliyet Donanması’na ait 12,370 tonluk Swiftsure sınıfı dretnot öncesi muharebe gemisi (pre-dreadnought battleship) HMS Triumph hedef alındı. Harp ceridesine göre deniz sakindi; yoğun sis gündüz taarruzunu riskli kılsa da geminin demirde olması avantaj sağladı. Yaklaşma safhasında 700 metreye sessizce sokulundu. Periskop fark edilince, istim üzerindeki HMS Triumph makinelerini harekete geçirerek denizaltıya dönecek şekilde manevra yaptı ve hemen ardından ön taretinden ateş açtı. SM U-21, sancak tarafından kıç top taretinin altına nişan alarak tek torpido ateşledi. 19 saniyede hedefe ulaşan torpido, torpido ağını delip gemiyi sancak tarafa yatırdı ve toplarını susturdu. Mürettebat tahliyeye başladı ancak HMS Triumph on dakika içinde sancak kıçı üzerinde alabora oldu. Bazı kaynaklar birden fazla torpido atıldığını öne sürse de harp ceridesinde yalnızca tek atış kaydı bulunmaktadır.
27 Mayıs sabahı, SM U-21 gün doğumundan hemen önce Çanakkale Boğazı girişinde periskop derinliğinde karakol seyrindeydi. Saat 06.00 sularında Kabatepe açıklarında, dış hatlar önünde birkaç muhrip ve yardımcı gemi refakatinde bir İngiliz harp gemisi tespit edildi. Siluet ve üstyapı düzeni, bunun Majestic sınıfına mensup, 16,060 tonluk bir dretnot öncesi muharebe gemisi olduğunu doğruladı. Deniz durumu sakindi; görüş mesafesi yeterliydi. SM U-21, muhriplerle muharebe gemisi arasındaki seyir boşluklarını kullanarak sancak kıç istikametine doğru 500–600 metreye kadar sessizce sokuldu. Harp ceridesine göre, torpidonun geminin en zayıf noktasına isabet etmesi amacıyla muharebe gemisinin makinelerinin çalışma ritmi ve refakat unsurlarının konumu gözlemlendi. Saat 06.45’te sancak kıç top taretinin altına nişan alınarak tek torpido ateşlendi. Torpido kısa sürede hedefe ulaşarak su hattının hemen altında şiddetli biçimde infilak etti. Bu patlamanın ardından gemi hızla sancak tarafına yattı ve ardından ana batarya topları sustu. Mürettebat tahliye düzenine geçti. Yakındaki muhripler batma mahalline yöneldi; can salları ve filikalar suya indirildi. Harp ceridesinde, geminin birkaç dakika içinde tamamen yan yatarak battığını ve suyun üzerinde kalan son parçanın yavaşça kaybolan pervaneler olduğunu kaydeder. SM U-21, karşı taarruz ihtimaline karşı derhal dalışa geçti ve düşük devirle bölgeden ayrıldı.
Müttefikler nezdinde büyük bir korku meydana getiren SM U-21, Semendirek, İmroz ve Yunanistan kıyılarında tarassut faaliyetleri icra etse de herhangi bir hedef tespit edememiş, ardından ikmal yapmak üzere Bodrum’daki denizaltı üssüne demirlemiştir. Üste ikmalini tamamlayıp 3 Haziran 1915’te Çanakkale Boğazı’ndan geçerek iki gün sonra İstanbul’daki Haliç Tersanesi’ne ulaşan tekne, elde ettiği iki başarı nedeniyle gemi komutanı Otto Hersing, Almanya’nın en yüksek cesaret nişanı olan Pour le Mérite ile kalan personel ise Kaiser II. Wilhelm tarafından Birinci Derece Demir Haç madalyası ile ödüllendirilmek üzere onurlandırıldı.
U-21’in HMS Triumph ve HMS Majestic’i kısa süre arayla batırması, yalnızca taktik seviyede bir başarının yanı sıra Osmanlı savunmasına manevra alanı açan ve Müttefiklerin denizden darbe harekatı yaklaşımını da sekteye uğratan bir hamle olarak değerlendirilmelidir. Bu sonuç, Alman denizaltı doktrininin sınırlı sayıdaki platformu yüksek etkili hedeflere yönlendirme yaklaşımının dar cephe koşullarında dahi belirleyici neticeler üretebileceğini göstermiştir.
Söz konusu batırmalar, Çanakkale açıklarında Müttefik muharebe gemilerinin cephe hattına yakın mevzilenmesini imkansız hale getirmiş; bu durum kara harekâtına yönelik doğrudan deniz topçu desteğini ciddi biçimde azaltmanın yanında Müttefiklerin kati deniz kontrolü planlarında önemli bir kırılmaya yol açmıştır. Olayların ardından Çanakkale Boğazı ve Arıburnu bölgesindeki Müttefik muharebe gemileri Limni Adası’na çekilmiş, muhrip ve torpidobotlarla yoğun denizaltı savunma tedbirleri alınmış, böylece SM U-21’in ilave hedeflere taarruzu engellenmiştir.
1915 sonundan itibaren Hersing komutasındaki SM U-21, İstanbul’dan ayrılarak ana üs olarak Avusturya-Macaristan’ın Pola limanına geçti; burada yedek parça ve torpido eksikliğinin giderilmesi, onarım ve ikmal desteği aldı. 8 Şubat 1916’da Beyrut açıklarında Fransız zırhlı kruvazörü Admiral Charner’i torpido ile batıran denizaltı, Antalya Körfezi’nde makine yağı yerine zeytinyağı kullanarak seyrini sürdürdü. Aynı yıl Senusiler’e silah ve cephane ulaştırma görevini başarıyla tamamladı. Bu dönemde Müttefiklerin yoğun karşı tedbirleriyle karşılaşan SM U-21; mayın hatları, denizaltı ağları, su bombaları, dinleme cihazları ve konvoy sistemi gibi önlemler ile kamufle silahlı ticaret gemilerine (Q-ships) yönelik harekâtta ciddi tehlikeler atlattı. Ayrıca, İrlanda’nın güneybatı ucundaki Fastnet Head açıklarında bir İngiliz denizaltısının torpido taarruzundan kıl payı kurtuldu.
1916 yılı boyunca Hersing komutasındaki SM U-21, Akdeniz’den Atlas Okyanusu’na uzanan geniş bir sahada Müttefik deniz ticaretine karşı etkili denizaltı harekâtı icra etti. Şubat ayında İngiliz bandıralı 4.954 grostonluk City of Lucknow adlı buharlı yük gemisini, ekim ayı sonunda ise İtalyan ve İngiliz ticaret gemilerinden oluşan bir dizi hedefi batırdı. 1917 başında Almanya’ya dönerek yeniden ilan edilen tehditsiz denizaltı harbine katılan SM U-21, Portekiz, Fransız, Hollanda, Norveç, Rus ve İsveç bandıralı gemilere yönelik art arda taarruzlarla toplam 40 gemiyi (113.580 groston) batırdı, ikisini (8.918 groston) ise ağır hasara uğrattı. Bu başarılarda HMS Triumph ve HMS Majestic muharebe gemileri ile Fransız zırhlı kruvazörleri Amiral Charner ve Léon Gambetta yer almaktadır. 1918 yılında eğitim görevlerine tahsis edilen SM U-21, savaşı sağ salim atlattı; ancak 22 Şubat 1919’da teslim için Britanya’ya çekilirken Kuzey Denizi’nde kaza sonucu battı.
Kaynakça
Bundesarchiv-Militärarchiv (BA-MA). RM 97/583; RM 97/589; RM 97/590.
Gardiner, Robert and Randal Gray. Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906–1921. Annapolis: US Naval Institute Press, 1985.
Gröner, Erich. German Warships 1815–1945 U-boats and Mine Warfare Vessels. eds. Dieter Jung, Martin Maass. Vol. 2. Annapolis: US Naval Institute Press, 1991.
Hersing, Otto. Çanakkale Denizaltı Savaşı. Çev. Bülent Erdemoğlu, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2007.
Herzog, Bodo. Deutsche U-Bootte 1906-1966. Austria: Manfred Pawlak, 1990.
Tuna, Ozan. “Birinci Dünya Savaşı’nda U-21 Denizaltısının Çanakkale Boğazı ve Beyrut Limanı’ndaki Faaliyetleri”. Tarih Dergisi. Sayı: 74; 191-211.
Williamson, Gordon. U-boats of the Kaiser’s Navy. Oxford: Osprey Publishing, 2012.
WWI U-Boats, U-21. https://www.uboat.net/wwi/boats/index.html?boat=21. (Erişim Tarihi: 13/08/2025)
Atıf
Mercan, Evren. “U-21 Denizaltısı”, Çanakkale Savaşları Ansiklopedisi, Ed. Murat Karataş, İstanbul: Çanakkale Savaşları Enstitüsü Yayını (ISBN: 978-605-80897-7-8), 2025.
Evren Mercan, “U-21 Denizaltısı”, Çanakkale Savaşları Ansiklopedisi, Ed. Murat Karataş, Çanakkale Savaşları Enstitüsü Yayını (ISBN: 978-605-80897-7-8), İstanbul 2025.